Mae hi ychydig dros dair blynedd ers 11 Mawrth 2020 pan wnaeth Sefydliad Iechyd y Byd ddatgan bod COVID-19 yn bandemig. Mae niferoedd yr achosion yn parhau’n isel o’i gymharu â’r niferoedd mawr yn gynharach yn y pandemig. Ond mae pryderon o hyd, gan gynnwys ynghylch y pwysau ar wasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol a COVID hir.
Mae’r erthygl ddiweddaru hon yn edrych ar y sefyllfa bresennol, nifer yr achosion, y tueddiadau yn y niferoedd hynny, faint o bobl sy’n cael eu brechu, a rhai o’r materion polisi allweddol sy’n dod i’r amlwg.
Heintiau COVID-19
Mae data a gyhoeddwyd gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol yn dangos bod y duedd gyffredinol mewn pobl sy’n profi’n bositif am COVID-19 yng Nghymru wedi cynyddu ers diwedd mis Ionawr 2023.
Cyfraddau dyddiol wedi’u modelu o ganran y boblogaeth sy’n profi'n bositif am COVID-19 yn ôl gwledydd y DU (21 Rhagfyr 2022 - 20 Chwefror 2023)
Ffynhonnell: Arolwg Heintiadau COVID-19, y Swyddfa Ystadegau Gwladol. Mae'r ardal lliw pinc yn cynrychioli'r cyfwng credadwy o 95% ar gyfer Cymru.
Mae Llywodraeth Cymru yn nodi bod yr amcangyfrifon yn seiliedig ar nifer gymharol isel o brofion cadarnhaol, felly dylem fod yn ofalus ynghylch gor-ddehongli unrhyw symudiadau bach yn y duedd ddiweddaraf. Nid oes gennym yr un lefel o ffigurau yn eu cyfanrwydd fel y cyfnod lle roedd profion torfol; Efallai y bydd y ffigurau'n dal yn ddefnyddiol i ddangos tueddiadau ehangach, ond bydd yn destun newidiadau mewn cyfraddau dyddiol ac wythnosol.
Yn yr wythnos a ddaeth i ben ar 28 Chwefror 2023 cynyddodd canran y bobl a brofodd yn bositif yn yr Alban. Fodd bynnag, roedd y tueddiadau yn ansicr yng Nghymru, Lloegr a Gogledd Iwerddon.
Mae’r ffigurau amcangyfrifedig diweddaraf yn dangos y canlynol:
- Cymru: 66,200 – tua 2.14% neu 1 o bob 45 o’r boblogaeth;
- Lloegr: 1,333,400 – tua 2.38% neu 1 o bob 40 o’r boblogaeth;
- Gogledd Iwerddon: 24,700 – tua 1.35% neu 1 o bob 75 o’r boblogaeth; ac
- Yr Alban: 128,400 – tua 2.44% neu 1 o bob 40 o’r boblogaeth.
Marwolaethau yn sgil COVID-19
Mae data’r Swyddfa Ystadegau Gwladol yn dangos bod cyfradd marwolaethau oedran safonol COVID-19 Cymru yn 58.0 o farwolaethau fesul 100,000 o bobl ym mis Ionawr 2023, o gymharu â 82.9 o farwolaethau fesul 100,000 o bobl ym mis Ionawr. Y gyfradd yn Lloegr oedd 42.8 o farwolaethau fesul 100,000 ym mis Ionawr 2023 o gymharu ag 81.2 fesul 100,000 ym mis Ionawr 2022.
Yn y prif achosion a ddangosir isod, COVID-19 oedd y 7fed prif achos marwolaethau yng Nghymru ym mis Ionawr 2023.
Nifer y marwolaethau a gofrestrwyd yng Nghymru ar gyfer achosion blaenllaw dethol, Ionawr 2023
Ffynhonnell: Y Swyddfa Ystadegau Gwladol
Mae’r marwolaethau a gofrestrir gan Swyddfa Ystadegau Gwladol yn cynnwys pobl a fu farw yn y gymuned ac yn yr ysbyty. Mae’r data yn dangos faint o bobl a fu farw o bob math o achosion, sef rhywbeth y byddem fel arfer yn disgwyl ei weld drwy gymharu’r cyfartaledd dros bum mlynedd. ‘Marwolaethau gormodol’ yw’r cynnydd uwchlaw’r cyfartaledd 5 mlynedd.
Marwolaethau cofrestredig wythnosol a marwolaethau gormodol
Ffynhonnell: Y Swyddfa Ystadegau Gwladol
Defnyddiwyd y cyfartaledd pum mlynedd rhwng 2015 a 2019 i wneud cymhariaeth â nifer y marwolaethau a gofrestrwyd yn 2020 a 2021. Mae marwolaethau a gofrestrwyd yn 2023 yn cael eu cymharu â chyfartaledd pum mlynedd 2017, 2018, 2019, 2021 a 2022.
Amrywolion COVID-19
Ers canol mis Ionawr 2023, yr amrywiad Omicron BA.2.75 a'i is-linachau sydd wedi cynnwys y gyfran fwyaf o'r holl heintiau dilyniannol. Yn yr wythnos a ddaeth i ben 26 Chwefror 2023, o’r holl heintiau dilyniannol:
- Roedd BA.2.75 a'i is-linachau (gan gynnwys XBB a CH.1.1 a'u his-linachau priodol) yn cynrychioli 85.8%;
- roedd yr is-linach CH.1.1 a'i is-linachau yn cynrychioli 19.7%;
- roedd yr is-linach XBB.1.5 a'i is-linachau yn cynrychioli 50.4%, ac roedd yr is-linach XBB.1.9 a'i is-linachau yn cynrychioli 10.6%;
- roedd BQ.1 (is-linach Omicron BA.5) a'i is-linachau yn cynrychioli 11.7%.
Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru yn cyhoeddi data wythnosol ar amrywolion sy’n peri pryder ac amrywolion sy’n cael eu hymchwilio ar gyfer Cymru.
COVID hir
COVID hir yw pan fydd y symptomau’n parhau, neu pan fydd symptomau newydd yn datblygu, fwy na 12 wythnos ar ôl i rywun cael ei heintio â COVID-19. Nid yw’n dal i fod yn glir faint sy’n cael eu heffeithio.
Yn ôl ffigurau mwyaf diweddar y Swyddfa Ystadegau Gwladol amcangyfrifwyd fod 2.0 miliwn o bobl sy'n byw mewn aelwydydd preifat yn y DU (3.0% o'r boblogaeth) yn profi COVID hir, yn ôl eu hadroddiadau eu hunain ar 2 Ionawr 2023. Cododd yr amcangyfrif diweddaraf i Gymru i 95,000 yn ôl y ffigur ar 2 Ionawr 2023.
Y galw ar wasanaethau gofal iechyd
Er bod nifer y cleifion COVID-19 sydd yn yr ysbyty yn is na’r brigau blaenorol, mae data yn dangos y bu pwysau parhaus ar wasanaethau yn sgil pobl yn mynd i adrannau damweiniau ac achosion brys a derbyniadau brys i ysbytai. Ar 8 Mawrth roedd tua 94.7% o welyau cyffredinol ac acíwt yn ysbytai Cymru yn cael eu defnyddio.
Ffynhonnell: Llywodraeth Cymru
Rhaglen frechu COVID-19 y DU
Ar 7 Mawrth 2023, cyhoeddodd y Cyd-bwyllgor Imiwneiddio a Brechu ei gyngor ar y rhaglen frechu COVID-19 ar gyfer gwanwyn 2023. Mae Llywodraeth Cymru wedi derbyn y cyngor hwn ac o 1 Ebrill bydd y brechlyn yn cael ei gynnig i:
- oedolion 75 oed a throsodd
- preswylwyr mewn cartrefi gofal i oedolion hŷn
- unigolion 5 oed a throsodd sydd â system imiwnedd wan
Mae’r datganiad hefyd yn nodi:
{…}y bydd y cynnig cyffredinol o frechiad atgyfnerthu COVID-19 yn dod i ben ar 31 Mawrth. Bydd grwpiau risg uwch a phobl sy'n datblygu cyflwr iechyd newydd sy'n eu gwneud yn gymwys i gael eu brechu yn dal i allu cael eu brechiad atgyfnerthu, os bydd meddyg neu glinigydd arall yn eu cynghori i’w gael.
Bydd pobl sydd heb dderbyn eu cwrs sylfaenol o frechiadau yn gallu gwneud hynny hyd at 30 Mehefin. Mae’r Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu wedi argymell bod modd gwneud y newidiadau hyn ar sail y lefel uchel o imiwnedd sydd wedi’i meithrin ymhlith y boblogaeth.
Yn ogystal â rhaglen atgyfnerthu'r gwanwyn, bydd rhaglen atgyfnerthu’r hydref yn cael ei chynnal yn hwyrach yn ystod y flwyddyn, yn dilyn cyngor pellach gan y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu.
Hefyd, nododd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol mai “prif nod y rhaglen brechu rhag COVID-19 o hyd yw sicrhau nad yw pobl yn datblygu salwch difrifol (gan arwain at fynd i'r ysbyty a marwolaethau) sy'n codi o COVID-19”. Mae Ymchwil Iechyd a Gofal Cymru wedi cyhoeddi adolygiad cyflym ar effaith brechu ar drosglwyddo COVID-19 sy’n dod i’r casgliad:
Mae rhaglen frechu COVID-19 wedi llwyddo i leihau effaith clefyd COVID-19 difrifol ar nifer y rhai sy’n mynd i mewn i’r ysbyty, yn dod yn sâl ac yn marw. Fodd bynnag, mae effeithiolrwydd brechlynnau COVID-19 yn erbyn ei drosglwyddiad yn llai eglur, yn enwedig yn achos pobl â haint ysgafnach neu asymptomatig, neu mewn oes o amrywiolion newydd.
Mae’r siartiau isod yn dangos lefel y defnydd o’r rhaglenni brechlyn cynharach, yn ogystal â rhaglen atgyfnerthu’r hydref.
Nifer y bobl sydd wedi cael brechiad yn ôl dos
Ffynhonnell: Iechyd Cyhoeddus Cymru
Y nifer sydd wedi cael pigiad atgyfnerthu hydref 2022/23 yn ôl grŵp blaenoriaeth
Ffynhonnell: Iechyd Cyhoeddus Cymru
Noder: Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru yn cyhoeddi ystod o ddata yn ymwneud â COVID-19, gan gynnwys gwybodaeth am frechiadau, marwolaethau, amrywolion, rhai sy’n mynd i’r ysbyty, heintiau a gafwyd yn yr ysbyty, a phrofion.
Y sefyllfa fyd-eang
Ar 7 Mawrth 2023, roedd dros 759 miliwn o achosion o COVID-19 wedi'u cadarnhau ledled y byd, yn cynnwys dros 6.9 miliwn o farwolaethau a adroddwyd i Sefydliad Iechyd y Byd). Mae’r feirws yn dal i fod yn actif ac yn lledaenu ar raddfa fyd-eang, gyda thua 32,000 o farwolaethau bob mis o COVID-19 ledled y byd, ond mae’r gwaith o ganfod ac adrodd am achosion newydd yn amrywio o ran dibynadwyedd ar draws gwledydd. Ym mis Ionawr, cadwodd Sefydliad Iechyd y Byd COVID-19 yn argyfwng iechyd cyhoeddus o bryder rhyngwladol.
Mae erthygl olygyddol ddiweddar yn y British Medical Journal yn nodi’r risg bosibl o amrywiolion newydd sy’n peri pryder, ond pwysleisiodd rôl mesurau iechyd cyhoeddus a chymdeithasol, brechlynnau, a therapiwteg wrth reoli COVID-19. Pwysleisiodd yr erthygl hefyd pa mor hanfodol oedd ymateb rhyngwladol cydgysylltiedig a bod anghyfartaledd brechlyn yn fyd-eang yn cyfrannu at wahaniaethau parhaus mewn canlyniadau iechyd ac yn parhau â’r risg o amrywiolion pellach o bryder.
Serch hynny mae Sefydliad Iechyd y Byd yn obeithiol y gallai 2023 weld diwedd yr argyfwng iechyd o bryder rhyngwladol.
Adroddodd Grŵp Cynghori Technegol Llywodraeth Cymru ar 24 Chwefror:
Current upwards trends in data on COVID-19 infections and pressures, when compared to previous waves, suggest that another wave could be imminent. This wave would be likely driven by the increasing trend of XBB.1.5 variants. […] Deaths related to COVID-19 remain at low levels in Wales.
Mae Asiantaeth Diogelwch Iechyd y DU (UKHSA) wedi rhyddhau briff technegol ar amrywiolyn newydd ar gyfer Lloegr sy’n adrodd am rai amrywiolion Omicron sy’n dod i’r amlwg, ond maent yn isel o ran cyffredinrwydd ac nid oes tystiolaeth o risg uwch o bobl yn mynd i’r ysbyty.
Erthygl gan Paul Worthington, Joe Wilkes, Božo Lugonja a Helen Jones, Ymchwil y Senedd, Senedd Cymru
