“Y mater mwyaf sy’n effeithio ar blant yng Nghymru” – mynd i'r afael â thlodi plant

Mae tlodi plant wedi bod yn her barhaus i Lywodraethau olynol Cymru, ac mae costau byw cynyddol ond wedi dwysáu’r her honno. Mae Comisiynydd Plant Cymru’n dweud mai tlodi “yw’r mater mwyaf sy’n effeithio ar blant yng Nghymru, a thasg fwyaf Llywodraeth Cymru yw mynd i’r afael â thlodi’n effeithiol”.

Cyn i Bwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol y Senedd ddechrau ei ymchwiliad i dlodi plant heddiw, beth mae'r data diweddaraf yn ei ddweud am dlodi plant? Sut y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i’r afael â thlodi plant, a sut y bydd ei strategaeth newydd yn ceisio ymgodymu â’r broblem mewn cyfnod o bwysau cyllidebol?

Beth mae’r data diweddaraf ar gyfer tlodi plant yn ei ddweud wrthym?

Yng Nghymru, mae plant yn fwy tebygol o fod yn byw mewn tlodi nag unrhyw grŵp oedran arall, ac mae’r gyfradd tlodi plant yng Nghymru wedi bod yn gyson uwch na’r ffigur yn yr Alban a Gogledd Iwerddon dros yr 20 mlynedd diwethaf.

Mae'r ffigurau diweddaraf yn dangos bod 28% o blant Cymru yn byw mewn tlodi cymharol ar ôl i gostau tai gael eu hystyried. Gostyngodd y gyfradd tlodi plant yn ystod blynyddoedd cynnar datganoli, gan godi eto yn ystod argyfwng ariannol 2008, ac mae’r raddfa wedi amrywio ers hynny.

Canran y plant sy’n byw ar aelwydydd â llai na 60% o incwm canolrif cyfoes yr aelwyd ar ôl costau tai (cyfartaledd 3 blynedd), yn ôl gwlad, a rhanbarth yn Lloegr

Defnyddiwch y blychau ar y chwith i ddewis blynyddoedd gwahanol, neu gwasgwch chwarae i animeiddio.

Ffynhonnell: Yr Adran Gwaith a Phensiynau: Aelwydydd islaw'r incwm cyfartalog

Mae canran y plant sy’n byw mewn tlodi ar aelwyd lle mae o leiaf un oedolyn yn gweithio wedi cynyddu’n sylweddol ers argyfwng ariannol 2008. Yn ôl y ffigyrau diweddaraf, mae gan dros 80% o’r plant yng Nghymru sy’n byw mewn tlodi o leiaf un rhiant mewn gwaith.

Ffynhonnell: StatsCymru, Plant mewn tlodi incwm cymharol yn ôl statws economaidd yr aelwyd (mae’r blynyddoedd yn ymwneud â blynyddoedd ariannol – h.y. mae 2008-10 yn golygu blynyddoedd ariannol 2007-08 i 2009-10)

Ar lefel leol, gwelwn mai plant sy’n byw yn y Rhondda, Cwm Cynon a Blaenau Gwent sydd fwyaf tebygol o fod yn byw mewn tlodi cyn ystyried costau tai. Wedi ystyried costau tai, plant yn y Rhondda, Dwyrain Casnewydd a De Caerdydd a Phenarth sydd fwyaf tebygol o fyw mewn tlodi.

Sut mae tlodi yn effeithio ar gyfleoedd bywyd plant?

Mae tlodi plant yn effeithio ar gyfleoedd bywyd plant, cyrhaeddiad addysgol, iechyd, a rhagolygon gwaith yn y dyfodol. Dyma rai o’r prif effeithiau:

• Yn 2021-22, roedd disgyblion yng Nghymru a oedd yn gymwys i gael prydau ysgol am ddim 19 pwynt canran yn llai tebygol o gael A* neu A mewn TGAU na disgyblion nad oedd yn gymwys i gael prydau ysgol am ddim.
• Roedd disgyblion a oedd yn gymwys i gael prydau ysgol am ddim 28 pwynt canran yn llai tebygol o gael A* i C mewn TGAU na disgyblion nad oedd yn gymwys i gael prydau ysgol am ddim.
• Mae cyfradd marwolaethau plant yng Nghymru 70% yn uwch ar gyfer plant yn y grwpiau mwyaf difreintiedig nag y mae ar gyfer y plant lleiaf difreintiedig.
• Mae Arolwg Carfan y Mileniwm yn dangos bod plant tlawd bedair gwaith yn fwy tebygol o ddatblygu problem iechyd meddwl erbyn iddynt droi'n 11 oed.
• Mae cysylltiad clir rhwng amddifadedd plentyndod a diweithdra a/neu fyw mewn tlodi fel oedolyn; yn y DU, mae’r cysylltiadau rhwng y rhain gyda’r cryfaf ymysg gwledydd Ewrop.

Sut mae Llywodraeth Cymru'n mynd i'r afael â thlodi plant?

Mae Budd-dal y Dreth Gyngor a’r Gronfa Cymorth Dewisol wedi’u datganoli i Gymru, ond mae ysgogiadau nawdd cymdeithasol allweddol wedi’u cadw yn ôl gan Lywodraeth y DU, ynghyd â chyfraith cyflogaeth. Er gwaethaf hyn, mae nifer o ysgogiadau eraill o dan reolaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer mynd i’r afael â thlodi plant.

Ers dechrau’r Senedd hon ym mis Mai 2021, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau prydau ysgol am ddim i bob plentyn ysgol gynradd, cynyddu’r Lwfans Cynhaliaeth Addysg, ac ehangu mynediad at gynllun Dechrau’n Deg yn y cymunedau mwyaf difreintiedig, ac mae wedi dechrau ehangu gofal plant am ddim ar gyfer rhieni sy'n gweithio sydd â phlant 2 oed.

Fodd bynnag, daeth ei hadroddiad cynnydd diweddaraf ar y strategaeth tlodi plant i'r casgliad a ganlyn:

Rydym wedi gwneud buddsoddiad sylweddol mewn amrywiaeth o bolisïau a rhaglenni i hyrwyddo ffyniant, i atal a lliniaru tlodi ac i leihau nifer y plant sy'n byw mewn tlodi yng Nghymru. Er gwaethaf y buddsoddiad hwn, mae tlodi'n parhau i fod yn fater treiddiol.

Comisiynodd Llywodraeth Cymru Ganolfan Polisi Cyhoeddus Cymru i gynnal ymchwil ar strategaethau, polisïau a rhaglenni effeithiol yn erbyn tlodi i gyfoethogi’r strategaeth tlodi plant ddrafft a gyhoeddwyd ym mis Mehefin. Amlygodd yr ymchwil hon bum ystyriaeth bwysig i Lywodraeth Cymru, sef: sut mae ei strategaeth yn blaenoriaethu ymdrechion presennol ac yn adeiladu arnynt; y cymysgedd polisi cywir i gyflawni'r blaenoriaethau hyn; sut y bydd cyrff yn cydweithio a bod yn atebol; sut y caiff cynnydd ei fonitro; a sut mae'n cynnwys y bobl y mae'n ceisio eu cefnogi.

Gwnaeth strategaeth ddrafft Llywodraeth Cymru ymgynghori ar bum amcan drafft:

• lleihau costau a gwneud y gorau o incwm teuluoedd.
• creu llwybrau allan o dlodi fel bod plant a phobl ifanc a'u teuluoedd yn cael cyfleoedd i wireddu eu potensial.
• cefnogi llesiant plant a'u teuluoedd a gwneud yn siŵr bod gwaith ym mhob rhan o Lywodraeth Cymru yn darparu ar gyfer plant sy'n byw mewn tlodi, gan gynnwys y rheini â nodweddion gwarchodedig, fel y gallant arfer eu hawliau a sicrhau canlyniadau gwell.
• sicrhau bod plant, pobl ifanc a'u teuluoedd yn cael eu trin ag urddas a pharch gan y bobl a'r gwasanaethau sy'n rhyngweithio â nhw ac yn eu cefnogi, a herio'r stigma sy'n gysylltiedig â thlodi.
• sicrhau bod gwaith trawslywodraethol effeithiol ar lefel genedlaethol yn arwain at gydweithio cryf ar lefel ranbarthol a lleol.

Beth fu’r ymateb cychwynnol i’r strategaeth ddrafft?

Er i sefydliadau groesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i bolisïau sy’n lleihau tlodi plant, megis y prydau ysgol am ddim i bob plentyn, maent hefyd wedi awgrymu bod lle i wella yn y strategaeth ddrafft.

Mae Barnardo’s Cymru wedi mynegi siom “nad yw’r strategaeth wedi manteisio ar y cyfle i fod yn llawer mwy uchelgeisiol i gefnogi’r plant a’r teuluoedd sydd fwyaf ei angen”.

Daeth Sefydliad Bevan i’r casgliad bod y strategaeth ddrafft ar ei chryfaf wrth ddwyn ynghyd y rhaglenni presennol sydd eisoes yn cael eu gweithredu ac ar ei gwannaf o ran syniadau a mentrau newydd.

Nid yw'r strategaeth ddrafft yn cynnwys unrhyw dargedau mesuradwy: yn hytrach, mae Llywodraeth Cymru wedi dweud y bydd yn defnyddio ei cherrig milltir cenedlaethol i fesur cynnydd a bydd yn ceisio cyngor annibynnol ar ddangosyddion tlodi ychwanegol. Dywedodd y Comisiynydd Plant:

Mae’n hynod o bwysig bod Llywodraeth Cymru, ochr yn ochr â dogfen strategaeth tlodi plant lefel uchel, yn cyhoeddi cynllun cyflawni penodol a mesuradwy. Mae hyn angen cynnwys targedau clir sy’n dangos sut a phryd bydd Llywodraeth Cymru yn cyflawni ymyriadau penodol sy’n cyflawni amcanion eang eu strategaeth.

Beth sydd nesaf?

Yn ôl y Resolution Foundation, yn 2027-28, disgwylir i dlodi plant yn y DU fod ar ei uchaf ers 30 mlynedd, a bydd hyn yn effeithio’n arbennig ar deuluoedd mwy oherwydd y terfyn dau blentyn, y cap ar fudd-daliadau, a’r ffaith bod cyfraddau Lwfans Tai Lleol wedi’u rhewi. Gyda hynny o gefndir, bydd Llywodraeth Cymru yn wynebu heriau sylweddol yn ei hymdrechion i fynd i’r afael â thlodi plant. Ai ei ddull arfaethedig yw’r un gorau i leihau tlodi plant yng nghyd-destun ehangach y DU ac o fewn ei phwerau datganoledig?

Gallwch ddilyn sesiynau tystiolaeth y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol ar Senedd.tv.

Erthygl gan Gareth Thomas a Siân Thomas, Ymchwil y Senedd, Senedd Cymru