Smygu yw’r un peth mwyaf o hyd sy’n achosi marwolaethau cynamserol a salwch y gellir ei atal yng Nghymru. Mae'r rhan fwyaf o smygwyr yn dechrau yn eu harddegau, ac mae'r rhai sy'n dechrau smygu cyn eu bod yn 18 oed yn fwy tebygol o ddod yn gaeth, cael trafferth rhoi'r gorau iddi, ac wynebu risgiau iechyd difrifol yn ddiweddarach mewn bywyd. Mae yn arbennig o bryderus yng Nghymru, lle mae smygu a fêpio ymysg pobl ifanc yn parhau i godi pryderon o ran iechyd cyhoeddus.
Nod Polisi Cenhedlaeth Ddi-fwg Llywodraeth y DU yw torri'r cylch hwn drwy wahardd gwerthu tybaco i unrhyw un a anwyd ar neu ar ôl 1 Ionawr 2009 – gan dargedu'r oedran pan fydd smygu, fel arfer, yn dechrau. Ar draws dwy erthygl, rydym yn archwilio sut mae'r Bil Tybaco a Fêps yn cefnogi'r nod hwnnw. Yn gyntaf, rydyn ni'n edrych yn fanylach ar smygu, ac yna byddwn yn troi at fêpio – dau ymddygiad sydd â goblygiadau difrifol i iechyd y cyhoedd yng Nghymru.
Cynnydd yng Nghymru: anelu at fod yn ddi-fwg erbyn 2030?
Mae Cymru yn aml wedi arwain y ffordd o ran rheoli tybaco:
- Yn 2007, dyma’r genedl gyntaf yn y DU i wahardd smygu mewn mannau cyhoeddus caeedig.
- Yn 2015, cafodd smygu mewn ceir gyda phlant ei wahardd.
- Yn 2021, ymestynnwyd parthau di-fwg i dir ysbytai, tiroedd ysgolion, meysydd chwarae cyhoeddus, a lleoliadau gofal plant - y cyntaf yn y DU.
Dros y blynyddoedd, mae mesurau ychwanegol wedi'u cyflwyno, gan gynnwys codi'r oedran cyfreithiol i brynu tybaco o 16 i 18, gwahardd peiriannau gwerthu sigaréts, a’i gwneud yn ofynnol i siopau gadw cynhyrchion tybaco o'r golwg.
Mae cyfraddau smygu ymysg oedolion wedi gostwng ers hynny o 24% yn 2007 i tua 13% yng Nghymru. Ond mae effaith smygu yn parhau i fod yn sylweddol, gyda rhai ardaloedd yn dal i adrodd cyfraddau uwch na 17%.
Yn ôl Llywodraeth y DU:
- Mae smygu yn achosi tua 80,000 o farwolaethau bob blwyddyn ledled y DU.
- Y gost i'r GIG yw £3.1 biliwn y flwyddyn a chollodd yr economi ehangach £18.3 biliwn mewn cynhyrchiant.
- Tybaco sy’n gyfrifol am 1 o bob 4 marwolaeth o ganser ac mae’n cyfrannu at strôc, clefyd y galon, dementia ac asthma.
Mynd i’r afael ag anghydraddoldebau
Mae smygu yng Nghymru yn adlewyrchu anghydraddoldebau iechyd ehangach. Mae cyfraddau smygu yn uwch mewn cymunedau difreintiedig, ymhlith pobl â chyflyrau iechyd meddwl, a rhai grwpiau ethnig.
Ymhlith pobl ifanc rhwng 11 ac 16 oed, mae 4% yn dweud eu bod yn smygu'n wythnosol.
Yn 2023, cofnodwyd bod 14% o famau beichiog yng Nghymru yn smygwyr yn eu hymweliad cynenedigol cyntaf, gyda'r ffigwr hwnnw’n gostwng erbyn amser geni. Mae smygu yn ystod beichiogrwydd yn cynyddu'r risg o farw-enedigaeth, pwysau geni isel, a materion datblygiadol hirdymor.
Cymru ddi-fwg erbyn 2030
Mae strategaeth Llywodraeth Cymru, Cymru ddi-fwg yn diffinio "di-fwg" fel cyfradd smygu o 5% neu lai ymhlith oedolion erbyn 2030. Mae ei dull yn cynnwys:
- Lleihau anghydraddoldebau iechyd.
- Cefnogi cenedlaethau'r dyfodol.
- Hyrwyddo amgylcheddau di-fwg.
- Cryfhau gorfodi.
Ffocws allweddol yw atal smygu ymhlith plant a phobl ifanc trwy addysg ac ymgysylltu ag ieuenctid. Fodd bynnag, gall y newid mwyaf trawsffurfiol ddod o ddeddfwriaeth ledled y DU, yn benodol y Bil Tybaco a Fêps.
Bil Tybaco a Fêps: Darpariaethau allweddol ar smygu
Mae’r Bil Tybaco a Fêps yn ei gyfnodau olaf yn Nhŷ'r Arglwyddi, wedi cwblhau ei daith drwy Dŷ'r Cyffredin yn gynharach eleni. Mae'r Bil yn cynnig mesurau beiddgar ledled y DU i greu cenhedlaeth ddi-fwg:
- Cenhedlaeth Ddi-fwg: Bydd yn anghyfreithlon gwerthu tybaco i unrhyw un a anwyd ar neu ar ôl 1 Ionawr 2009. Bydd yr oedran gwerthu yn codi'n flynyddol, felly ni fydd yn effeithio ar smygwyr cyfreithiol heddiw.
- Trwyddedu Manwerthu: Pwerau i gyflwyno system drwyddedu ar gyfer manwerthwyr tybaco yng Nghymru, Lloegr a Gogledd Iwerddon, a chryfhau cofrestr bresennol yr Alban.
- Dirwyon yn y fan a'r lle: Hysbysiad cosb benodedig o £200 am werthu tybaco o dan oed yng Nghymru a Lloegr.
- Cofrestru Cynnyrch: System i gofrestru cynhyrchion tybaco sy'n dod i mewn i farchnad y DU.
- Cymorth yn yr Ysbyty: Rhaid i bob ysbyty gynnig cymorth rhoi'r gorau i smygu.
- Pecynnu Safonedig: Bydd y llywodraeth yn archwilio’r posibilrwydd o ymestyn safoni pecynnu i sigârs a thybaco pib.
Mae darpariaethau ar fêpio yn cael eu cynnwys yn ein hail erthygl.
Ymateb cyhoeddus a gwleidyddol i'r Bil
Mae pôl yn awgrymu bod cefnogaeth gyhoeddus gref i'r Bil. Canfu arolwg YouGov o dros 11,000 o oedolion yn Lloegr fod 68% yn cefnogi'r polisi 'Cenhedlaeth Ddi-fwg'. Fodd bynnag, mae rhai manwerthwyr a sylwebwyr wedi codi pryderon ynghylch:
- Gorfodadwyedd y gwaharddiad tybaco ar sail oedran.
- Twf posibl y farchnad tybaco anghyfreithlon.
- Effaith ar ryddid personol, gyda beirniaid yn dadlau ei fod yn creu rhaniad rhwng y cenedlaethau.
Cymru a’r broses Cydsyniad Deddfwriaethol
Er bod iechyd wedi'i ddatganoli, mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r Bil, gan nodi traddodiad hir o gydweithredu ledled y DU ar reoli tybaco. Mae’r Senedd wedi ystyried dau Femorandwm Cydsyniad Deddfwriaethol (Memoranda), a’r ddau wedi'u cefnogi gan fwyafrif yr Aelodau. Mae Llywodraeth Cymru o’r farn fod y Bil yn cyd-fynd â'i gweledigaeth ar gyfer 2030, lle:
- Mae peidio smygu yn norm i bob plentyn a pherson ifanc.
- Mae pob plentyn yn tyfu i fyny mewn amgylcheddau di-fwg.
- Mae llai o bobl ifanc yn dechrau smygu.
- Mae smygu yn ystod beichiogrwydd yn cael ei leihau'n sylweddol.
- Mae pobl ifanc yn helpu i lunio gwasanaethau atal a rhoi'r gorau iddi.
Eiliad dyngedfennol?
Mae'r Bil Tybaco a Fêpio yn gam allweddol tuag at Gymru ddi-fwg. Mae'n adeiladu ar ddegawdau o weithredu cenedlaethol a datganoledig i leihau niwed sy'n gysylltiedig â smygu a gwella iechyd y cyhoedd. Er y gall gweithredu fod yn heriol, mae'r Bil yn cyflwyno mesurau sy'n anelu at amddiffyn cenedlaethau'r dyfodol rhag dibyniaeth ar nicotin. Yng Nghymru, y cam ffurfiol nesaf yw i'r Senedd drafod y Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol a phleidleisio arno.
Erthygl gan Sarah Hatherley, Ymchwil y Senedd, Senedd Cymru
