Mae Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno rheoliadau newydd i reoli llygredd amaethyddol, a fydd yn dod i rym ledled Cymru ar 1 Ebrill 2021. Mae’r rheoliadau wedi cael eu croesawu gan sefydliadau amgylcheddol (Ymddiriedolaethau Natur Cymru) ond ceir gwrthwynebiad cryf iddynt gan undebau ffermio (NFU Cymru, FUW).
Mae’r rheoliadau’n cynnwys cyfnodau pontio ac mae cymorth ariannol, canllawiau a rhaglen drosglwyddo gwybodaeth yn cyd-fynd â hwy.
Bydd y Senedd yn cynnal dadl ar y rheoliadau ddydd Mercher 3 Mawrth, gan gynnwys cynnig gan wrthblaid i’w dirymu. Gallwch wylio’r ddadl yn fyw ar Senedd TV.
Cyhoeddwyd yr erthygl a ganlyn yn wreiddiol ym mis Mehefin 2020, a chaiff ei darparu yma i roi cefndir.
Mae Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi cynigion ar gyfer dull newydd dadleuol o fynd i'r afael â llygredd amaethyddol.
Cyhoeddwyd y rheoliadau drafft yn ystod y cyfyngiadau symud coronafeirws, ond ni fydd y rheoliadau terfynol yn cael eu cyflwyno tan ar ôl cyfnod presennol y pandemig.
Mae grwpiau amgylcheddol yn cefnogi'r cynigion, ond mae undebau ffermio’n dweud eu bod yn anghymesur â hyd a lled y mater.
Mae mynd i’r afael â phroblem hirdymor llygredd nitradau yn fater dadleuol yng Nghymru. Mae’r erthygl hon yn rhoi trosolwg bras o:
- effaith llygredd nitradau;
- y ddeddfwriaeth bresennol;
- cefndir y rheoliadau arfaethedig newydd;
- y rheoliadau drafft; a
- barn y rhanddeiliaid.
Effaith llygredd nitradau
Mae arferion gwaith amaethyddol yn aml yn cynnwys defnyddio gwrteithiau, tail a slyri sy’n cynnwys nitradau i ychwanegu nitrogen at y pridd. Diben hyn yw gwella datblygiad planhigion, ac yn sgil hynny, swm ac ansawdd y cnwd. Fodd bynnag, gall gormod o nitradau arwain at ddifrod amgylcheddol sylweddol a chyson.
Daw’r rhan fwyaf o lygredd nitradau o ffynonellau amaethyddol gwasgaredig (llawer o ffynonellau unigol ar y cyd), drwy ddŵr ffo ar y tir. Gall gormod o nitradau fynd i mewn i gronfeydd dŵr wyneb, fel llynnoedd ac afonydd, ac achosi ewtroffeiddio. Mae ewtroffeiddio yn digwydd pan fydd maetholion yn cyfoethogi planhigion dyfrol ac algâu, gan achosi i’r canlynol ddigwydd:
- lefelau ocsigen yn y dŵr yn gostwng (dadocsigeneiddio);
- ansawdd y dŵr yn dirywio; ac
- anifeiliaid dyfrol yn marw.
Gall llygredd nitradau hefyd effeithio ar ffynonellau dŵr yfed os yw’n mynd i ddŵr daear.
Yn ôl ymgynghoriad a gynhaliwyd gan Lywodraeth Cymru, roedd tua 61 y cant o ddigwyddiadau llygredd amaethyddol y flwyddyn, rhwng 2010 a 2015, yn deillio o ffermydd llaeth.
Y ddeddfwriaeth bresennol
O dan Gyfarwyddeb Nitradau yr UE (91/676/EC), rhaid i’r DU:
- nodi cronfeydd dŵr sydd wedi’u llygru neu sydd mewn perygl o lygredd nitradau;
- dynodi’r ardaloedd hyn fel Parthau Perygl Nitradau (NVZs);
- sefydlu Codau Ymarfer Amaethyddol Da gwirfoddol i ffermwyr eu dilyn;
- sefydlu Rhaglen Weithredu orfodol i ffermwyr eu dilyn; a
- monitro, adrodd ar, ac adolygu (os oes angen) y Parthau Perygl Nitradau bob pedair blynedd.
Mae’r Gyfarwyddeb Nitradau yn cael ei gweithredu yng Nghymru ar hyn o bryd drwy Reoliadau Adnoddau Dŵr (Rheoli Llygredd) (Silwair, Slyri ac Olew Tanwydd Amaethyddol) (Cymru) 2010 a Rheoliadau Atal Llygredd Nitradau (Cymru) 2013 (fel y'i diwygiwyd).
Cyfoeth Naturiol Cymru (CNC) sy’n gorfodi'r rheoliadau, gan gynnwys y Rhaglen Weithredu.
Mae camau’r Rhaglen Weithredu yn cynnwys:
- rheoli’r dyddiadau (y cyfnodau caeedig) a’r amodau y mae gwrtaith nitrogen a deunyddiau organig yn cael eu gwasgaru;
- cael cyfleusterau digonol i storio tail a slyri;
- cyfyngu ar faint o wrtaith nitrogen sy’n cael ei wasgaru i ofyniad y cnwd yn unig;
- cyfyngu ar faint o ddeunydd organig sy’n cael ei wasgaru fesul hectar y flwyddyn;
- cyfyngu ar gyfanswm y deunydd organig a’r tail sy’n cael ei wasgaru ar lefel fferm;
- rheoli’r ardaloedd lle gellir gwasgaru gwrteithiau nitrogen (gwrteithiau organig ac anorganig);
- rheolaethau ar ddulliau gwasgaru; a
- pharatoi cynlluniau a chadw cofnodion fferm digonol.
Gall ffermwyr gael cymorth ariannol a chyngor oddi wrth Cyswllt Ffermio a'r Rhaglen Datblygu Gwledig i’w helpu i gydymffurfio â’r rheoliadau.
Cefndir y rheoliadau arfaethedig newydd
Cafodd y Parthau Perygl Nitradau eu hadolygu ddiwethaf rhwng 2015 a 2016 gan CNC. Roedd Cyfoeth Naturiol Cymru yn argymell dynodi saith ardal newydd, gan gynnwys ar gyfer dyfroedd ewtroffig, dyfroedd daear a dyfroedd wyneb.
Cynhaliwyd yr ymgynghoriad Llywodraeth Cymru a ddilynodd yr adolygiad rhwng mis Medi a mis Rhagfyr 2016. Gofynnwyd i’r ymatebwyr a oeddent yn ffafrio:
- parhau â’r dull presennol o ddynodi Parthau Perygl Nitradau. Byddai hyn yn arwain at ddynodi rhagor o fesurau’r Rhaglen Weithredu ac at ddynodi 8 y cant o arwynebedd tir yng Nghymru (yn cynyddu o 2.4 y cant yn 2012); neu
- dynodi Cymru gyfan yn Barth Perygl Nitradau.
Ymatebodd Lesley Griffiths, sydd erbyn hyn yn Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig, i ymatebion yr ymgynghoriad flwyddyn yn ddiweddarach, ym mis Rhagfyr 2017. Dywedodd ei bod “o blaid cyflwyno dull cenedlaethol”. Roedd hyn yn seiliedig ar ymatebion i’r ymgynghoriad a barn a oedd yn deillio o drafodaeth Bord Gron Gweinidogion Brexit a’i Is-grŵp Rheoli Tir, ac Is-grŵp Fforwm Rheoli Tir Cymru ar Lygredd Amaethyddol.
Bron i flwyddyn yn ddiweddarach, ym mis Tachwedd 2018, cadarnhaodd y Gweinidog y byddai’n cyflwyno rheoliadau newydd ar gyfer Cymru gyfan, a fyddai’n dod i rym ym mis Ionawr 2020, a fyddai’n cynnwys darpariaethau ar gyfer:
- cynlluniau rheoli maethynnau;
- gwrteithio cynaliadwy sy’n gysylltiedig â gofynion y cnwd;
- diogelu dŵr rhag llygredd sy’n gysylltiedig â phryd, ble a sut y caiff gwrtaith ei wasgaru; a
- safonau storio tail.
Dywedodd hefyd y byddai ffermwyr yn cael eu cefnogi i gyrraedd y safonau gofynnol trwy Cyswllt Ffermio a'r Grant Cynhyrchu Cynaliadwy. Roedd £6 miliwn ar gael trwy'r grant, a nod hyn oedd atal llygredd amaethyddol a rheoli maethynnau.
Er mawr syndod i lawer o randdeiliaid, cyhoeddodd y Gweinidog ddatganiad ysgrifenedig ym mis Rhagfyr 2019 yn dweud bod cynrychiolwyr y diwydiant ffermio wedi cefnogi dull arall:
Mae prosiect yn edrych ar opsiynau gwirfoddol, wedi'i ariannu ar y cyd gan Cyfoeth Naturiol Cymru ac NFU Cymru, wedi bod ar waith i ddatblygu fframwaith dŵr drafft. Mae'r gwaith hwn wedi tynnu sylw at y ffaith y gallai fod yn bosibl cynnig dull mwy hyblyg yn seiliedig ar ymreolaeth haeddiannol i gynnig yr un canlyniadau â rheoleiddio. Rwyf am edrych ymhellach a oes ffordd y gallwn ddarparu hyblygrwydd i ffermwyr i gyflawni canlyniadau amgylcheddol yn y ffordd sydd fwyaf addas i fusnesau unigol.
Nododd hefyd, yn dilyn canlyniad y gwaith hwn ac yn dilyn ymgynghori pellach ag is-grŵp Fforwm Rheoli Tir Cymru, y byddai'n ystyried cyngor gan ei swyddogion ym mis Ionawr.
Y rheoliadau drafft
Cyhoeddwyd y rheoliadau drafft – Rheoliadau Adnoddau Dŵr (Rheoli Llygredd Amaethyddol) (Cymru) 2020 Drafft – ar 8 Ebrill 2020. Yn ei datganiad ar y coronafeirws ar yr un diwrnod, dywedodd y Gweinidog ei bod yn bwriadu cyflwyno’r rheoliadau “ar ôl i'r argyfwng ddod i ben”.
Mae’r Nodyn Esboniadol sy’n cyd-fynd â’r rheoliadau drafft yn nodi:
Er y byddai’r rheoliadau drafft, os ydynt yn cael eu cyflwyno, yn berthnasol i bob fferm yng Nghymru, mae’r mesurau wedi eu targedu at y gweithgareddau a allai beri llygredd, a byddai’r effaith ar ffermydd unigol yn dibynnu’n fawr ar y math o weithgareddau sy’n cael eu cynnal. At ei gilydd gweithgareddau dwys sy’n cynhyrchu llawer o slyri a ffermydd dofednod a fyddai’n gweld y newid mwyaf; ni fyddai ffermydd llai dwys nad ydynt yn cynhyrchu slyri yn gweld llawer o newid. Ar gyfer pob math o fferm, byddai’r effaith ar y rheini sydd eisoes yn dilyn canllawiau arfer da gryn dipyn yn llai na’r effaith ar y rheini nad ydynt yn gwneud hynny.
Yng nghyfarfod Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig y Senedd ar 19 Mai, galwodd Undeb Amaethwyr Cymru ac NFU Cymru am gyhoeddi’r Asesiad Effaith Rheoleiddiol ar gyfer y rheoliadau drafft.
Yng nghyfarfod blaenorol y Pwyllgor, ar 7 Mai, ymrwymodd y Gweinidog i ysgrifennu at y Pwyllgor i nodi pryd y byddai'n gallu cyflwyno’r Asesiad Effaith Rheoleiddiol. Dywedodd hefyd:
… we will look to provide support for people who need that support to have a look at what they need to do within the regulations, but what we won't do is give funding to make sure that they come up to compliance.
Barn y rhanddeiliaid
Pan gyhoeddwyd y dull newydd am y tro cyntaf ym mis Tachwedd 2018, ceisiodd y Gweinidog fynd i’r afael â phryderon y diwydiant ffermio:
Bydd y rheoliadau'n atgynhyrchu'r arferion da y mae’r mwyafrif o ffermwyr ledled y wlad eisoes yn eu dilyn wrth eu gwaith bob dydd – ac ychydig o newid fydd iddynt hwy o ganlyniad i’m datganiad.
Mae rhanddeiliaid amaethyddol wedi tueddu i anghytuno gyda'r syniad hwn. Roedd deiseb, a drafodwyd am y tro cyntaf gan Bwyllgor Deisebau’r Cynulliad ym mis Ionawr 2017, yn galw am beidio â gweithredu ymhellach ar Barthau Perygl Nitradau yng Nghymru, gan nodi y byddai ‘yn rhoi pwysau aruthrol ar ddiwydiant llaeth sydd eisoes yn crebachu’. Casglodd y ddeiseb 430 o lofnodion.
Mae NFU Cymru’n dadlau bod cymhlethdod a chost cydymffurfio yn gorbwyso’r manteision o ran ansawdd dŵr, yn enwedig o ystyried yr ansicrwydd ynghylch cyfnod pontio ymadael â’r UE. Mynegodd yr undeb ei syndod ynghylch y penderfyniad i gyhoeddi rheoliadau drafft yn ystod pandemig y coronafeirws, gan ddweud ei fod wedi’i amseru’n wael ac yn anystyriol.
Ymatebodd Undeb Amaethwyr Cymru i gyhoeddi'r rheoliadau drafft gan ddweud mai dyma “the most draconian proposals, the most far-reaching proposals as regards agricultural pollution to have been put on the table for decades”.
Amcangyfrifodd Undeb Amaethwyr Cymru y byddai nifer y daliadau fferm sy’n ddarostyngedig i’r rheoliadau yn codi o 600 i fwy na 24,000.
Fodd bynnag, mae grwpiau amgylcheddol wedi galw am weithredu ers amser maith.
Cyhoeddodd sawl sefydliad, gan gynnwys RSPB Cymru, WWF Cymru ac Ymddiriedolaeth Natur Cymru ymateb ar y cyd (PDF, 435KB) i ddatganiad y Gweinidog ym mis Rhagfyr 2017 lle dywedodd y byddai “o blaid cyflwyno dull cenedlaethol”.
Fe wnaethant groesawu'r cyhoeddiad, gan ei ddisgrifio fel trobwynt, a phrawf allweddol ar gyfer deddfwriaeth amgylcheddol newydd Llywodraeth Cymru.
Ond fe wnaethant hefyd fynegi siom ynghylch y diffyg cynnydd a wnaed yn y maes hwn.
Mae’r Ymddiriedolaeth Bwyd Cynaliadwy hefyd o blaid y cynigion, ar ôl dadlau o blaid dull Cymru gyfan cyn hyn.
Mae’r Ymddiriedolaeth Genweirio wedi rhoi ‘croeso gofalus’ i ddatganiad 2018, gan godi pryderon ynghylch gorfodi yng ngoleuni gostyngiadau yng nghyllideb Cyfoeth Naturiol Cymru. Tynnwyd sylw hefyd at y ffaith na fyddai manteision y rheoliadau newydd yn cael eu teimlo am nifer o flynyddoedd ac y bydd cyfnod trosiannol yn gysylltiedig â hwy i ganiatáu amser i ffermwyr addasu. Ysgrifennodd Afonydd Cymru (y sefydliad ymbarél ar gyfer Ymddiriedolaethau Afonydd yng Nghymru) at y Prif Weinidog, Mark Drakeford, ym mis Ionawr 2020 yn mynegi ei gefnogaeth i'r cynigion.
Mae sefydliadau ar ddwy ochr y ddadl yn aros yn eiddgar am y rheoliadau sy'n dod gerbron y Senedd.
O 6 Mai 2020, newidiodd enw Cynulliad Cenedlaethol Cymru i Senedd Cymru, a chyfeirir at y sefydliad yn gyffredin fel y Senedd. O ganlyniad, mae cyfeiriadau yn yr erthygl hon yn adlewyrchu'r newid enw, gan gyfeirio at y sefydliad fel y 'Cynulliad' mewn cyd-destun hanesyddol (cyn 6 Mai) a'r 'Senedd' wedi hynny.
Erthygl gan Elfyn Henderson a Holly Tipper, Ymchwil y Senedd, Senedd Cymru
Mae Ymchwil y Senedd yn cydnabod y gymrodoriaeth seneddol a roddwyd i Holly Tipper gan Gyngor Ymchwil yr Amgylchedd Naturiol, a alluogodd i’r erthygl hon gael ei chwblhau.
