Mae gan Lywodraeth Cymru ddyletswydd statudol i hyrwyddo'r Gymraeg. Ond a yw’r ffordd y mae hi’n gwneud hynny’n gweithio?
Ar ddechrau'r Pedwerydd Cynulliad, ymrwymodd Llywodraeth ddiwethaf Cymru i gryfhau lle'r Gymraeg yn ein bywydau bob dydd. Roedd canlyniadau Cyfrifiad 2011 yn ergyd gynnar i'r nod hwnnw, ac mae beirniaid yn dal i gwestiynu a yw’r ymdrechion i gefnogi'r iaith yn dwyn ffrwyth.Cyfrifiad 2011
Dangosodd ffigurau Cyfrifiad 2011 fod canran y bobl yng Nghymru a oedd yn gallu siarad Cymraeg wedi gostwng o 20.8% yn 2001 i 19% yn 2011.
Gostyngodd nifer siaradwyr y Gymraeg hefyd – o 582,000 yn 2001 i 562,000 yn 2011.
Mater o bryder i ymgyrchwyr iaith oedd fod y gostyngiadau mwyaf yn y cadarnleoedd traddodiadol.
Y strategaeth Yn 2012, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru Iaith fyw: iaith byw. Strategaeth bum mlynedd oedd hon i hyrwyddo'r Gymraeg mewn gwahanol gyd-destunau. Ond er mwyn ymateb i ffigurau’r Cyfrifiad, cyhoeddodd y Prif Weinidog gyfres newydd o flaenoriaethau yn 2014. Roedd y blaenoriaethau hyn ar gyfer y tair blynedd dilynol, ac yn canolbwyntio ar gael pobl i ddefnyddio'r Gymraeg yn amlach yn eu cymunedau a’u bywydau bob dydd. I fwrw’r maen i’r wal, aeth y Llywodraeth ati i ailflaenoriaethu sut yr oedd yn gwario arian yn y maes. Penderfynodd gwtogi’r gyllideb ar gyfer rhaglenni fel Cymraeg i oedolion, a buddsoddi yn hytrach mewn canolfannau iaith newydd, yn y Mentrau Iaith, ac mewn prosiectau i annog busnesau i ddefnyddio'r Gymraeg. Er i rai o’r camau hyn gael croeso, roedd pryder o ambell du nad oedd y Llywodraeth wedi bod yn ddigon clir ynglŷn â’r dystiolaeth a ddefnyddiodd i newid ffocws, nac am y canlyniadau penodol yr oedd yn disgwyl i'r camau newydd hyn eu cyflawni.
Aeth Cymdeithas yr Iaith mor bell â chystwyo’r Llywodraeth am ei diffyg brys wrth ymateb i ganlyniadau’r Cyfrifiad, yn ogystal â’i diffyg cynnydd ‘syfrdanol’ ym ‘mhob maes polisi yn gysylltiedig â'r iaith’. Mae Dyfodol i'r Iaith hwythau wedi galw am sefydlu corff hyd braich i hyrwyddo’r Gymraeg, gan farnu y gallai asiantaeth o'r fath ddod o hyd i ffyrdd mwy creadigol ac arbrofol na gweision sifil o wneud hynny.
Bydd asesu llwyddiant y strategaeth ddiwethaf, yn ogystal â datblygu strategaeth newydd ar gyfer y cyfnod ar ôl 2017, yn rhywbeth y bydd yn rhaid i Lywodraeth newydd Cymru roi sylw iddo’n fuan.
Y gyllideb
Rhan ganolog o unrhyw strategaeth iaith yw'r arian sydd ar gael i’w gweithredu. Er iddi ailflaenoriaethu gwariant yn y maes, torrodd Llywodraeth ddiwethaf Cymru gyfanswm y cyllid ar gyfer y Gymraeg yn gyson yn ei chyllidebau blynyddol.
Arweiniodd hyn at feirniadaeth benodol pan graffodd y Cynulliad ar gyllideb ddrafft y Llywodraeth ar gyfer 2016-17. Gan fod cyfanswm y gyllideb honno wedi cynyddu mewn termau real, aeth grwpiau ymgyrchu ati i gondemnio’n hallt y gostyngiad o 5.9% yn y cyllid i hyrwyddo'r Gymraeg (a adawodd gyfanswm o £25.6 miliwn yn y gronfa honno).
Dywedodd y Prif Weinidog ei fod yn awyddus i roi sylfaen gref i’r iaith, ond mynnodd nad oedd cyllid ar ei ben ei hun am warantu y byddai'r Gymraeg yn ffynnu.
Honnodd sawl un, fodd bynnag, fod y gostyngiadau’n anghyson ag amcanion polisi’r Llywodraeth ac y byddent yn cael effaith bellgyrhaeddol a niweidiol ar y gwaith a wneir i hyrwyddo’r iaith. Yn nhyb llawer, roedd y cwtogi’n arwydd o ddiffyg cynllunio strategol dros y tymor hir.
Arolwg 2013-15
Rhoddodd Arolwg Defnydd y Gymraeg 2013-15 rywfaint o newyddion da i’r iaith.
O'i gymharu ag arolwg tebyg a gynhaliwyd rhwng 2004 a 2006, roedd yn dangos bod 131,000 yn fwy o bobl ledled Cymru yn dweud eu bod yn gallu siarad rhywfaint o Gymraeg. Bu cynnydd nodedig mewn ardaloedd fel Caerdydd a Rhondda Cynon Taf.
Fodd bynnag, yn yr ardaloedd gyda'r gyfradd uchaf o siaradwyr Cymraeg (Gwynedd, Ynys Môn, Ceredigion a Sir Gaerfyrddin) y gwelwyd y gostyngiadau mwyaf yn nifer y siaradwyr rhugl.
Roedd pobl ifanc hefyd yn fwy tebygol o siarad Cymraeg yn yr ysgol na gyda'u ffrindiau neu gartref.
Y ddeddfwriaeth Elfen arall yn y fframwaith sy'n cefnogi'r Gymraeg yw'r system statudol o safonau iaith sy'n cael ei chyflwyno ar hyn o bryd. Y safonau yw un o brif elfennau Mesur y Gymraeg (Cymru) 2011. Bydd yn rhaid i wahanol gyrff gydymffurfio â’r rhain yn raddol, a'r bwriad yw y bydd y safonau yn ei gwneud yn fwy eglur i bobl pa hawliau ieithyddol sydd ganddynt a pha wasanaethau Cymraeg y gallant ddisgwyl eu cael gan wahanol sefydliadau. Llywodraeth Cymru sy'n gyfrifol am greu'r safonau, a thasg Comisiynydd y Gymraeg yw sicrhau bod cyrff yn cydymffurfio â hwy. Fodd bynnag, mae’n ymddangos bod y naill a’r llall yn anfodlon â sut mae Mesur 2011 yn gweithio yn hyn o beth. Mae'r Comisiynydd wedi dweud yn gyhoeddus ei bod yn bryd cryfhau a symleiddio'r prosesau sydd yn y ddeddfwriaeth, tra bo’r Prif Weinidog hefyd wedi cydnabod y bydd angen edrych o’r newydd ar ddarnau o’r Mesur ar ôl etholiad 2016. Amser a ddengys a fydd Llywodraeth newydd Cymru yn bwrw yn ei blaen i wneud hyn. Y system addysg Ers tro byd, mae'r system addysg wedi bod yn rhan bwysig o'r ymdrechion i gryfhau'r Gymraeg, gyda Llywodraeth Cymru yn lansio Strategaeth Addysg Cyfrwng Cymraeg yn 2010 i geisio gwella'r broses gynllunio yn y maes ar gyfer pob oedran. Roedd y strategaeth honno’n gosod targedau pum mlynedd ond methwyd â chyrraedd nifer o’r rheini. Yn wir, dangosodd gwerthusiad o'r strategaeth ym mis Mawrth 2016 nad oedd y weledigaeth a oedd yn sail iddi wedi cael ei ‘gwreiddio mewn ffordd gyson ar draws yr holl bartneriaid gweithredu’. Fel rhan o'r strategaeth, mae’n rhaid i awdurdodau lleol fabwysiadu'r hyn a elwir yn Gynlluniau Strategol y Gymraeg mewn Addysg. Dywedodd adroddiad ym mis Rhagfyr 2015 gan Bwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg y Pedwerydd Cynulliad nad oedd y cynlluniau hyn wedi cyflawni eu potensial, a bod angen dirfawr am well perthynas waith rhwng Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol yn y maes. Y camau nesaf Erbyn i bobl Cymru lenwi eu ffurflenni Cyfrifiad nesaf, bydd y Pumed Cynulliad yn dirwyn i ben. Hwn fydd y cyfle mawr nesaf i gael data cymharol am gyflwr y Gymraeg. Gallai'r hyn y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn y cyfamser – ym mhob un o'r meysydd uchod – fod o’r pwys mwyaf. Ffynonellau allweddol- Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, Un filiwn o siaradwyr Cymraeg: Gweledigaeth ar gyfer 2016 ymlaen (2015)
- Llywodraeth Cymru, Iaith fyw: iaith byw (2012)
- Llywodraeth Cymru, Iaith fyw: iaith byw - Symud Ymlaen (2014)
- Llywodraeth Cymru, Iaith byw: iaith fyw: Cynllun Gweithredu 2016-17 (2016)
- Llywodraeth Cymru, Gwerthusiad o'r Strategaeth Addysg Cyfrwng Cymraeg (2016)
- Llywodraeth Cymru a Chomisiynydd y Gymraeg: Arolwg Defnydd y Gymraeg 2013-15 (2015)
- Llywodraeth Cymru, Strategaeth Addysg Cyfrwng Cymraeg (2010)
- Y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, Cynlluniau Strategol y Gymraeg mewn Addysg (2015)
