Diwygio Deddf Iechyd Meddwl 1983: Beth mae'n ei olygu i Gymru

Mae gwaith diwygio Deddf Iechyd Meddwl 1983 y DU wedi bod yn hir yn dod. Ers cyhoeddi'r Adolygiad Annibynnol yn 2018, mae wedi cymryd dros chwe blynedd i Lywodraeth y DU gyflwyno Bil i weithredu'r diwygiadau arfaethedig — Bil nad yw wedi ei basio o hyd.

Er bod yr angen am newid wedi cael ei gydnabod ers amser maith gan Senedd y DU a rhanddeiliaid iechyd meddwl, mae'r broses wedi bod yn araf ac yn gymhleth. O ystyried difrifoldeb amddifadu rhywun o'u rhyddid, mae'r symud pwyllog hwn yn adlewyrchu pwysau'r dasg. Iechyd meddwl, a chwdw rhywun yw un o bwerau mwyaf ymwthiol y wladwriaeth, gan dorri ar draws gofal iechyd, hawliau dynol, a chyfiawnder troseddol.

Mae'r erthygl hon yn archwilio beth mae'r diwygiadau arfaethedig yn ei olygu i bobl yng Nghymru. Yn ei hanfod, mae'r Bil Iechyd Meddwl yn anelu at sicrhau bod unigolion yn cael eu cadw dim ond pan fo'n gwbl angenrheidiol, bod ganddynt hawliau cryfach a mwy o lais o ran eu gofal, a bod y gyfraith yn cynnal eu hurddas, eu hymreolaeth a'u rhyddid yn well.

Diwygio’r Ddeddf Iechyd Meddwl

Cyflwynwyd Deddf Iechyd Meddwl 1983 i amddiffyn pobl mewn argyfwng. Fodd bynnag, mae ymgyrchwyr – gan gynnwys Mind, Rethink Mental Illness, Coleg Brenhinol y Seiciatryddion, a'r Ganolfan Iechyd Meddwl — yn dadlau ei fod bellach wedi dyddio. Maen nhw'n galw am ddiwygiadau sy'n rhoi mwy o urddas, dewis a rheolaeth i unigolion sy'n cael eu cadw, dros eu triniaeth.

Dechreuodd y broses ddiwygio gydag Adolygiad Annibynnol yn 2018, a dilynwyd hyn gan Bapur Gwyn yn 2021. Cyhoeddwyd Bil Iechyd Meddwl drafft ym mis Mehefin 2022 ar gyfer craffu cyn y broses ddeddfu. Cyflwynwyd y Bil cyfredol yn Nhŷ'r Arglwyddi ym mis Tachwedd 2024, ac yn Nhŷ'r Cyffredin ym mis Mai 2025.

Darpariaethau Allweddol y Bil

Mae'r Bil yn ceisio darparu mesurau diogelu cyfreithiol cryfach drwy ymgorffori llawer o hawliau nad oeddent, gynt, yn rhwymol mewn statud. Mae'n anelu at alinio cyfraith iechyd meddwl yn agosach at egwyddorion hawliau dynol a gwerthoedd cyfiawnder cymdeithasol. Mae’r mesurau allweddol yn cynnwys:

• Mwy o ymreolaeth a dewis i gleifion: bydd cynlluniau gofal a thriniaeth statudol yn orfodol i unigolion sy'n cael eu cadw, wedi'u cyd-gynhyrchu â chleifion i osod nodau, triniaeth a chamau rhyddhau. Bydd pobl hefyd yn gallu enwebu rhywun heblaw eu perthynas agosaf i fod yn rhan o benderfyniadau am eu gofal.
• Rhoi terfyn ar gadw amhriodol o ran pobl awtistig a'r rhai ag anableddau dysgu: ar hyn o bryd, gall unigolion ag awtistiaeth neu anableddau dysgu gael eu cadw o dan Adran 3 y Ddeddf hyd yn oed os nad oes ganddynt salwch meddwl. Bydd y Bil newydd yn caniatáu cadw dim ond lle mae cyflwr iechyd meddwl sy'n cyd-ddigwydd yn gofyn am driniaeth.
• Mynd i'r afael â’r raddfa gadw amhriodol: Mae’r Gymdeithas Awtistiaeth Genedlaethol (NAS) yn adrodd bod tua 2,040 o bobl ag awtistiaeth neu anableddau dysgu yn cael eu cadw yn 2023—65% ohonynt yn awtistig. Mae llawer yn parhau i fod yn yr ysbyty am flynyddoedd gyda’r budd therapiwtig yn gyfyngedig, ymhell o gartref ac ychydig iawn o gefnogaeth Mae'r Bil yn ceisio mynd i'r afael â'r mater hwn drwy ddileu'r sail gyfreithiol dros gadw unigolion ar sail eu niwroamrywiaeth yn unig, gan sicrhau mai dim ond pan fo risg gwirioneddol a budd therapiwtig y defnyddir cadw.
• Gwahardd y defnydd o gelloedd yr heddlu fel 'mannau diogel': O dan Adran 136 y Ddeddf bresennol, gall pobl mewn argyfwng iechyd meddwl gael eu cadw yn nalfa'r heddlu. Byddai'r Bil yn sicrhau eu bod yn cael eu cymryd i leoliadau iechyd priodol yn lle hynny, gan hyrwyddo urddas a gofal amserol.

Pwerau'r Heddlu ar gyfer Gweithwyr Iechyd Proffesiynol

Un maes dadleuol yw gwelliant diweddar i'r Bil, a basiwyd gan Dŷ'r Arglwyddi, a fyddai'n trosglwyddo pwerau'r heddlu (o dan Adrannau 135 a 136) i weithwyr gofal iechyd proffesiynol, gan ganiatáu iddynt gadw unigolion mewn argyfwng mewn lleoliadau cyhoeddus neu breifat heb ymyrraeth yr heddlu.

Mae datganiad ar y cyd gan Goleg Brenhinol y Seiciatryddion, ac wyth sefydliad arall ym maes iechyd a gofal, wedi codi pryderon am y cynnig hwn. Eu dadl hwy yw:

• Mae'r gwelliant yn seiliedig ar ragdybiaeth ddiffygiol bod llawer o achosion o gadw yn ddi-risg, sy'n anghyffredin iawn.
• Mae'r heddlu yn chwarae rhan hanfodol wrth sicrhau diogelwch wrth fynd i mewn i gartrefi preifat neu reoli risg mewn mannau cyhoeddus.
• Gallai trosglwyddo pwerau gorfodi i glinigwyr niweidio perthynas therapiwtig ac atal pobl rhag ceisio help.
• Ni ymgynghorwyd yn briodol ar y cynnig â gweithwyr proffesiynol na defnyddwyr gwasanaethau.

Rhybuddiodd Dr Lade Smith CBE, Llywydd Coleg Brenhinol y Seiciatryddion, fod dirprwyaeth o'r fath yn tanseilio egwyddorion Adolygiad Annibynnol 2018, a gallai effeithio'n anghymesur ar bobl o gefndiroedd lleiafrifol. Mae wedi pwysleisio pwysigrwydd cynllunio cydweithredol rhwng yr heddlu a'r gwasanaethau iechyd meddwl i sicrhau diogelwch a chynnal hawliau cleifion.

Cymhwyso i Gymru

Er bod iechyd yn fater datganoledig, mae'r Bil Iechyd Meddwl yn berthnasol i Gymru a Lloegr oherwydd bod cyfraith cadw mewn cysylltiad ag iechyd meddwl yn torri ar draws pwerau datganoledig a phwerau a gedwir.

Mae gan Gymru ddeddfwriaeth gysylltiedig—sef Mesur Iechyd Meddwl (Cymru) 2010—sy'n canolbwyntio ar gynllunio gofal, eiriolaeth, atgyfeiriadau, ac ymyrraeth gynnar. Fodd bynnag, mae gweinidogion Cymru wedi argymell y dylai darpariaethau ym Mil y DU fod yn berthnasol i Gymru, er mwyn sicrhau polisi trawsffiniol cydlynol ac amddiffyniadau cyfreithiol cyfartal.

Dywed Llywodraeth Cymru fod y Bil yn cefnogi ei Strategaeth Iechyd Meddwl a Llesiant Meddyliol 2025–2035. Mae Coleg Brenhinol Seiciatryddion Cymru wedi cymeradwyo hyn.

Mae dau o bwyllgorau’r Senedd — Iechyd a Gofal Cymdeithasol, a Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad—wedi adrodd ar yr Memoranda hyn. Cododd y ddau bwyllgor bryderon am y defnydd o Fil y DU i gyflwyno'r newidiadau hyn yng Nghymru, sydd ond yn caniatáu cyfleoedd cyfyngedig i Aelodau o'r Senedd graffu ar ddarpariaethau.

Serch hynny, mae pwyllgorau'r Senedd yn cefnogi'r Bil mewn egwyddor, ar yr amod bod y Bil yn caniatáu i Weinidogion Cymru gadw awdurdod dros weithredu yng Nghymru, gan gynnwys datblygu a gosod Cod Ymarfer i Gymru. Bydd angen i Lywodraeth Cymru osod ei Chod Ymarfer ei hun ar ôl i Fil Iechyd Meddwl y DU gael ei basio, ond mae'r union amseriad yn dibynnu ar pryd y bydd y darpariaethau perthnasol yn cael eu cychwyn.

Edrych tua'r dyfodol: Gweithredu a Risgiau

Disgwylir gweithredu o 2026 ymlaen, gan gyflwyno'n raddol. Fodd bynnag, mae pryderon allweddol yn aros:

• Risg o Fylchau mewn Cefnogaeth: Os yw cadw wedi'i gyfyngu ar gyfer unigolion awtistig neu rai ag anableddau dysgu oni bai bod ganddynt salwch meddwl sy'n cyd-ddigwydd, gall rhai pobl gael eu gadael heb ofal priodol mewn argyfwng. Gallai hyn arwain at oedi, gan gynnwys arosiadau hir mewn adran damweiniau ac achosion brys neu ryngweithio â'r system cyfiawnder troseddol.
• Anghydraddoldeb hiliol: Nod craidd y diwygiad yw lleihau gwahaniaethau hiliol o ran cadw. Fodd bynnag, mae ymgyrchwyr yn rhybuddio y gallai rhai cynigion—fel pwerau estynedig i glinigwyr—gael effaith i'r gwrthwyneb.
• Adnoddau a Staffio: Nid yw diwygio ar ei ben ei hun yn ddigon. Er mwyn i'r system gynnal urddas a gofal sy'n canolbwyntio ar y person, rhaid i'r GIG gael ei staffio a'i ariannu'n ddigonol. Rhaid i wasanaethau gael eu dal i safonau uchel o atebolrwydd, a staff wedi'u grymuso i eirioli dros hawliau cleifion.

Bydd dadl yn cael ei chynnal yn y Senedd ar Medi ynghylch a ddylid rhoi cydsyniad deddfwriaethol.

Erthygl gan Sarah Hatherley, Ymchwil y Senedd, Senedd Cymru.