Mae Llywodraeth Cymru am ddiwygio contract Gwasanaethau Deintyddol Cyffredinol y GIG. Mae’r erthygl hon yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf am rai o’r camau y mae’n eu cymryd, er mwyn ail-lunio deintyddiaeth y GIG yng Nghymru.
Ymchwiliad y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol
Cynhaliodd Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol y Senedd ymchwiliad i ddeintyddiaeth a chyhoeddodd ei adroddiad ym mis Chwefror 2023. Amlinellodd erthygl gan Ymchwil y Senedd rai o’r problemau o ran cael mynediad at ddeintyddiaeth y GIG yng Nghymru ar y pryd. Ym mis Hydref 2011, darparodd Llywodraeth Cymru ddiweddariad ar y camau yr oedd wedi’u cymryd mewn ymateb i argymhellion y Pwyllgor.
Amlygodd tystiolaeth a roddwyd i’r ymchwiliad nad oedd darlun clir o ran faint o bobl oedd yn aros i weld deintydd GIG, a galwodd y Pwyllgor ar Lywodraeth Cymru i ystyried un rhestr aros ganolog ledled Cymru. Mewn ymateb, cyflwynwyd Porth Mynediad Deintyddol digidol ar gyfer Cymru gyfan ym mis Chwefror 2025, gan alluogi pobl i gofrestru eu diddordeb mewn cael gofal deintyddol gan y GIG. Yn wreiddiol, roedd y Porth yn gofyn nad yw pobl wedi cael triniaeth ddeintyddol arferol gan y GIG yn ystod y 4 blynedd diwethaf ond cafodd y gofyniad hwn ei ddileu ym mis Mehefin 2025.
Diwygio contractau deintyddol
Mae contract Gwasanaethau Deintyddol Cyffredinol y GIG wedi bod mewn grym er 2006 yng Nghymru a Lloegr. Newidiodd hawliadau talu ‘ffi am eitem’ unigol i gontract gwerth blynyddol y cytunwyd arno, gyda thaliadau misol sefydlog drwy gyflwyno Unedau o Weithgaredd Deintyddol. Roedd y contract yn cynnwys tri band a fyddai’n penderfynu faint i godi ar gleifion am eu triniaeth, a faint o arian y byddai’r bwrdd iechyd yn ei ad-dalu wedyn i’r practis deintyddol.
Mae’r system Unedau o Weithgaredd Deintyddol wedi cael ei beirniadu am broblemau fel peidio â chymell trin cleifion anghenion uchel; peidio â gwella mynediad cleifion; a thaliadau nad ydynt yn adlewyrchu faint o waith a wnaed. Er 2017, mae amryw o gynlluniau peilot sy’n ymwneud â diwygio contractau wedi cael eu treialu yng Nghymru.
Ers mis Ebrill 2022, gall practisau deintyddol yng Nghymru optio i mewn i amrywio eu contract, sy’n defnyddio metrigau newydd i fonitro gweithgaredd. Nod yr amrywiad yw hyrwyddo atal a lleihau adalw diangen, ac mae’n cynnwys gofyniad i weld cleifion newydd.
Cynhaliwyd trafodaethau teirochrog rhwng mis Medi 2023 a mis Hydref 2024 rhwng Llywodraeth Cymru, y GIG a Phwyllgor Ymarfer Deintyddol Cyffredinol Cymru i ddylunio a datblygu contract Gwasanaethau Deintyddol Cyffredinol newydd.
Contract arfaethedig newydd
Yn ystod y Cyfarfod Llawn ar 18 Mawrth 2025, amlinellodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol gontract arfaethedig newydd ar gyfer Gwasanaethau Deintyddol Cyffredinol y GIG yng Nghymru. Nod y contract newydd yw gweithredu system sy’n seiliedig ar atal, a darparu triniaeth ddeintyddol ar sail risg ac anghenion, sy’n golygu na fydd cleifion yn cael eu hadalw’n awtomatig bob chwe mis am archwiliad arferol mwyach.
Cynhaliwyd ymgynghoriad ar y contract arfaethedig newydd rhwng mis Mawrth a mis Mehefin 2025 ac roedd y cynigion yn cynnwys:
- creu un llwybr mynediad i bobl gael gafael ar wasanaethau deintyddol y GIG;
- gweithredu system daliadau wahanol;
- addasu ffioedd cleifion oherwydd newidiadau yn y system daliadau;
- newid yn y ffordd y caiff ffioedd eu casglu; a
- datblygu llwybr anghenion uchel.
Newidiadau yn dilyn ymgynghoriad
Ar 23 Medi, cyhoeddwyd crynodeb o’r ymgynghoriad, ac yn y Cyfarfod Llawn, nododd yr Ysgrifennydd Cabinet newidiadau i’r contract arfaethedig newydd.
Cynigiodd y ddogfen ymgynghori wreiddiol y byddai cleifion yn cael practis deintyddol drwy’r Porth Mynediad Deintyddol. Gallai hyn olygu bod cleifion yn cael eu hanfon i bractisau gwahanol yn eu hardal leol yn dibynnu ar eu statws adalw a’r capasiti yn ardal y bwrdd iechyd.
Yn dilyn yr ymgynghoriad, cadarnhaodd yr Ysgrifennydd Cabinet na fydd pobl sydd ag iechyd geneuol da yn cael eu hatgyfeirio’n ôl i’r Porth. Dywedodd fod hyn yn helpu i gynnal perthynas claf â’i ddeintydd, ac yn galluogi monitro iechyd geneuol claf yn seiliedig ar risg ac angen.
Mae newidiadau eraill yn dilyn yr ymgynghoriad yn cynnwys cynnydd mewn taliadau a wneir gan y GIG i ddeintyddion, a gohirio cyflwyno system dalu ar-lein tan fis Ebrill 2027.
Gweithredu’r contract newydd
Bwriedir i’r contract newydd ddod i rym ym mis Ebrill 2026 a chaiff ei weithredu drwy ddeddfwriaeth a chyfarwyddydau. Bydd y rheoliadau’n cael eu gwneud o dan weithdrefn negyddol y Senedd ar gyfer gwneud is-ddeddfwriaeth, ac nid oes dyddiad wedi’i gadarnhau eto ar gyfer eu gosod.
Mae Cymdeithas Ddeintyddol Prydain yng Nghymru wedi codi nifer y pryderon ynghylch contractau deintyddol y GIG a’r diwygiadau arfaethedig. Mae ei gwefan yn cynnwys blogiau ac erthyglau newyddion sy’n nodi’r pryderon hyn.
Y gweithlu deintyddol
Cyhoeddodd Addysg a Gwella Iechyd Cymru Gynllun Gweithlu Strategol Deintyddol pum mlynedd yn 2024 i fynd i’r afael â’r “heriau sylweddol sy’n ymwneud â’r gweithlu ym maes gofal deintyddol sylfaenol yng Nghymru.”
Er mwyn annog hyfforddeion deintyddol i weithio mewn practisau deintyddol gwledig, mae Cynnig Recriwtio Uwch Cymru yn derbyn ceisiadau gan raddedigion deintyddol sy’n dewis hyfforddi mewn ardaloedd gwledig. Mae’r cynllun yn cynnig cymorth ariannol, academaidd a llesiant gwell, sydd ar hyn o bryd yn cynnwys grant byw gwledig i helpu gyda chostau byw.
Mewn perthynas â’r tîm deintyddol ehangach, mae Llywodraeth Cymru wedi datgan bod nifer y lleoedd therapi deintyddol sydd ar gael ym Mhrifysgol Caerdydd wedi dyblu yn ystod tymor y Senedd hon. Mae rhaglen hyfforddi hylendid deintyddol newydd ym Mhrifysgol Bangor hefyd wedi’i chreu, ac mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i ddatblygu rhaglen therapi deintyddol ym Mhrifysgol Bangor.
Mewn ymateb i alwadau am ysgol ddeintyddol newydd yng ngogledd Cymru yn ystod y Cyfarfod Llawn ym mis Ionawr 2025, dywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet: “mae’r pwysau parhaus ar y gyllideb iechyd yn golygu nad yw’n bosibl ariannu prosiect o’r math hwn ar hyn o bryd.” Anogodd brifysgolion Bangor ac Aberystwyth i ddatblygu cynnig i’w ystyried yn y dyfodol, y gellid bwrw ymlaen ag ef pan fydd y cyfle yn codi. Y mis hwn, mae’r ddwy brifysgol wedi cyflwyno cynnig lefel uchel ar y cyd i Lywodraeth Cymru.
Ystadegau ar ddeintyddiaeth
Yn ôl datganiad ystadegol diweddaraf Llywodraeth Cymru, (a gyhoeddwyd ym mis Tachwedd 2025), mae canran y plant sy’n cael eu trin gan ddeintydd GIG wedi cynyddu yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, ond mae cyfraddau trin oedolion wedi aros yn sefydlog ar y cyfan dros y 18 mis diwethaf.
Yn y 12 mis a ddaeth i ben ar 30 Mehefin 2025, cafodd 48.2% o blant sy’n byw yng Nghymru driniaeth ddeintyddol gan y GIG. Cafodd 40.1% o’r boblogaeth oedolion driniaeth yn y cyfnod o 24 mis a ddaeth i ben ar 30 Mehefin 2025.
Mae’r ffigurau hyn yn dangos faint o driniaeth a ddarparwyd, nid nifer y bobl yr oedd angen gofal arnynt neu nad oeddent yn gallu cael mynediad ato, felly dim ond darlun rhannol o’r mynediad y maent yn ei ddarparu.
Ar gyfer y flwyddyn ariannol hyd yma (1 Ebrill 2025 i 20 Awst 2025), mae’r datganiad yn nodi bod ychydig mwy na 54,000 o gleifion newydd wedi cael triniaethau arferol yng Nghymru, a bod 30,000 o driniaethau brys eraill wedi cael eu darparu i gleifion newydd hefyd.
Fodd bynnag, er bod y ffigurau hyn yn awgrymu capasiti ar gyfer cleifion newydd, nododd adroddiad y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar ddeintyddiaeth bryderon BDA Cymru y gallai nod y contract diwygiedig o ryddhau capasiti i ddarparu apwyntiadau i gleifion newydd ddod ar anfantais i gleifion presennol. Argymhellodd y Pwyllgor fod Llywodraeth Cymru yn monitro’r apwyntiadau a ddarperir i gleifion i sicrhau bod y cydbwysedd cywir yn cael ei daro.
Erthygl gan Rebekah James, Ymchwil y Senedd, Senedd Cymru
