Cymru yn y DU

Mae’r erthygl hon yn rhan o’n casgliad 'Beth fydd nesaf? Materion o bwys i’r Chweched Senedd'.

Mae Brexit wedi newid cyfrifoldebau llywodraethau ledled y DU yn sylfaenol, gan ei gwneud yn bwysicach nag erioed iddynt gydweithredu. A allan nhw ddod o hyd i ffyrdd o gydweithio'n effeithiol?

Rydyn ni'n meddwl am gyfrifoldeb dros bolisi naill ai wedi'i ddatganoli i'r Senedd neu wedi'i ddargadw i San Steffan. Mae'r realiti yn fwy cymhleth. Mae ffiniau lle mae pŵer yn aml yn aneglur. Mae angen i lywodraethau ledled y DU ddod o hyd i ffyrdd o weithio gyda'i gilydd i reoli'r tensiynau hyn - neu fentro methu â gwneud penderfyniadau polisi effeithiol a mynd i'r afael â heriau a rennir.

Mae Brexit wedi cymylu'r llinellau cyfrifoldeb hyn ymhellach drwy drosglwyddo pwerau a arferid yn flaenorol gan yr UE i Gymru a San Steffan. Ers 2016, mae'r llywodraethau wedi gweithio i ddatblygu ffyrdd newydd o reoli'r pwerau hyn. Ond maen nhw wedi cael trafferth cytuno ar sut y dylai'r strwythurau newydd hyn weithio a phwy ddylai fod yn gyfrifol am beth.

Mae Brexit wedi symud pwerau i lywodraethau yng Nghymru a San Steffan

Mae Llywodraeth Cymru bellach yn gyfrifol am oddeutu 4,000 o swyddogaethau newydd a arferid yn flaenorol ar lefel yr UE. I gymryd un enghraifft yn unig, gall nawr newid sut mae diogelwch ac ansawdd dŵr yn cael eu monitro. Mae cyfyngiadau ar bwerau'r Senedd a osodwyd gan gyfraith yr UE wedi'u dileu - felly pe bai'r Senedd eisiau newid cyfraith yr UE a ddargedwir ar ansawdd dŵr, gallai wneud hynny hefyd.

Mae gan Lywodraeth y DU hefyd ystod eang o gyfrifoldebau newydd mewn meysydd a ddargedwir sy'n effeithio ar bolisi datganoledig, o sefydlu cynllun preswylio newydd yn y DU ar gyfer dinasyddion yr UE, i drafod cytundebau masnach ryngwladol newydd (gweler yr erthygl: Cymru yn y dirwedd ryngwladol newydd).

Mae rheolaeth cyllid mewn meysydd datganoledig wedi newid hefyd. Er enghraifft, lle roedd Llywodraeth Cymru yn arfer rheoli tua £295 miliwn y flwyddyn yng nghronfeydd strwythurol yr UE, mae Deddf Marchnad Fewnol y DU 2020 bellach yn rhoi pwerau i Lywodraeth y DU wario arian mewn meysydd datganoledig fel iechyd ac addysg. Mae Llywodraeth y DU yn bwriadu defnyddio'r pwerau hyn i sefydlu Cronfa Ffyniant Gyffredin newydd a Chronfa Codi’r Gwastad (gweler yr erthygl: Cyllideb Cymru: edrych tua’r dyfodol). Nid yw cyfanswm gwerth y cyllid hwn yn hysbys eto.

Mae'r llywodraethau wedi datblygu ffyrdd o reoli eu cyfrifoldebau newydd - ond mae tensiynau o hyd

Roedd y llywodraethau'n cydnabod y byddai angen iddynt newid y ffordd yr oeddent yn gweithio gyda'i gilydd i reoli'r cyfrifoldebau newydd hyn. Er enghraifft, os yw Llywodraeth y DU yn negodi cytundeb masnach ryngwladol sy'n gofyn am wiriadau iechyd anifeiliaid ar allforion, rhaid i Lywodraeth Cymru wneud neu gytuno ar ddeddfwriaeth i roi'r gwiriadau hynny ar waith. Yn yr un modd, pe bai'r Senedd yn penderfynu gwahardd gwerthu rhai diodydd llawn siwgr, gallai hynny effeithio ar gynhyrchwyr diodydd y tu allan i Gymru hefyd.

Roeddent yn awyddus i geisio datblygu ‘fframweithiau cyffredin’ mewn tua 26 o feysydd polisi, gan gynnwys diogelwch bwyd ac ansawdd aer. Cytundebau yw'r rhain i weithio gyda'i gilydd i benderfynu pryd i alinio polisi a phryd i ddargyfeirio, weithiau'n cael eu tanategu gan ddeddfwriaeth. Y nod oedd cytuno ar yr holl fframweithiau erbyn mis Rhagfyr 2020. Ond cafodd cynnydd ei arafu gan oedi yn y trafodaethau rhwng y DU a’r UE ac nid oes cytundeb terfynol wedi'i gyrraedd eto.

Ym mis Gorffennaf 2020, dywedodd Llywodraeth y DU nad oedd yn credu y byddai fframweithiau cyffredin yn ddigonol i reoli dargyfeiriad. Cynigiodd beth fyddai'n dod yn Ddeddf Marchnad Fewnol y DU 2020.

Mae'r Ddeddf yn sefydlu system newydd ar gyfer rheoli masnach yn y DU. Wrth wraidd y Ddeddf mae'r syniad y dylai nwyddau a gwasanaethau sy'n bodloni’r safonau a bennir mewn un wlad yn y DU allu cael eu gwerthu yn ddirwystr yn y gwledydd eraill, hyd yn oed os yw’r safonau yno’n wahanol.

Os yw'r Senedd eisiau gwahardd gwerthu rhai diodydd llawn siwgr, a all wneud hyn?

Er enghraifft, gallai'r Senedd wahardd plastigau untro. Fodd bynnag, mae'r Ddeddf yn golygu y gallai unrhyw blastig untro a ganiateir neu a fewnforir i weddill y DU gael ei werthu yng Nghymru o hyd. Byddai'r gwaharddiad yn berthnasol i fusnesau sydd wedi'u lleoli yng Nghymru, ond nid i'r rhai sydd wedi'u lleoli mewn rhannau eraill o'r DU. Felly byddai angen i'r Senedd ystyried a fyddai gwaharddiad yn rhoi busnesau yng Nghymru dan anfantais - ac a fyddai'n cyflawni'r diben a fwriadwyd.

Roedd y Llywodraeth Cymru a’r Llywodraeth Alban blaenorol yn gwrthwynebu'r cynigion. Dywedon nhw y byddai'r Ddeddf yn mynd ymhellach na rheolau marchnad sengl yr UE wrth gyfyngu ar ddargyfeirio yn y DU. Dadleuodd pwyllgorau yn y Bumed Senedd hefyd y byddai'n gosod terfyn newydd ar bwerau datganoledig. Pasiodd Senedd y DU Fil Marchnad Fewnol y DU ym mis Rhagfyr 2020, ar ôl i'r Senedd a Senedd yr Alban bleidleisio i beidio â rhoi cydsyniad deddfwriaethol.

Mae dyfodol cysylltiadau rhynglywodraethol yn dod i'r amlwg o hyd

Gyda Deddf y Farchnad Fewnol bellach yn gyfraith a’r Cytundeb Masnach a Chydweithrediad rhwng y DU a’r UE wedi'i chyrraedd, mae cwestiynau o hyd ynghylch sut y dylai'r llywodraethau wneud penderfyniadau gyda'i gilydd a datrys anghydfodau.

Mae'r Cydbwyllgor Gweinidogion (JMC) wedi bod y prif strwythur ar gyfer rheoli perthnasoedd rhynglywodraethol ers 1999. Mae'r JMC yn set o bwyllgorau sy'n dwyn ynghyd weinidogion o'r DU a llywodraethau datganoledig. Maent yn cyfarfod ar sail ad hoc i drafod buddiannau polisi cyffredin a mynd i'r afael ag anghydfodau.

Fel y mae pethau, gall y JMC ddod i gytundebau nad ydynt yn rhwymol, ond ni all wneud penderfyniadau gweithredol. Gall ystyried anghydfodau rhwng llywodraethau, ond mae llywodraethau datganoledig wedi beirniadu bod y broses datrys anghydfodau wedi'i phwysoli tuag at Lywodraeth y DU.

Yn 2018, dechreuodd llywodraethau adolygiad ar y cyd o strwythurau rhynglywodraethol i sicrhau eu bod yn addas at y diben yn sgil ymadawiad y DU â’r UE. Cytunodd gwleidyddion o wahanol bleidiau a seneddau fod angen ‘diwygio sylweddol’.

Dair blynedd yn ddiweddarach, mae'r llywodraethau’n nodi cynnydd gyda'r adolygiad, gan gynnwys cynigion ar gyfer strwythurau rhynglywodraethol newydd a phroses datrys anghydfodau wedi’i diwygio. Roedd y Cwnsler Cyffredinol ar y pryd, Jeremy Miles, yn galw hyn yn gynnydd, ond dywedodd ei fod eisiau trafodaeth bellach ynghylch sut y dylai'r llywodraethau weithio gyda'i gilydd ar gysylltiadau UE a rhyngwladol ac ar gyllid. Bydd angen i Lywodraeth nesaf Cymru benderfynu sut y mae am helpu i lunio canlyniad yr adolygiad

Bydd angen i'r Senedd ddod o hyd i ffyrdd o graffu ar sut mae'r llywodraethau'n gweithio gyda'i gilydd

Heb ddod o hyd i ffyrdd effeithiol o gydweithredu, bydd y llywodraethau mewn perygl o fethu â datblygu cyfraith a pholisi sy'n gweithio i Gymru. Mae hyn yn golygu y bydd angen i'r Chweched Senedd graffu ar ba mor dda y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda llywodraethau eraill y DU. Bydd angen iddi hefyd ystyried sut y gallai deddfwriaeth arfaethedig a fframweithiau cyffredin ddatblygu aliniad â rhannau eraill o'r DU, neu ddargyfeirio oddi wrthynt.

Gall fod yn anodd deall a dylanwadu ar weithio rhynglywodraethol. Gall pobl a busnesau ddylanwadu ar bob llywodraeth yn unigol, ond mae monitro a dylanwadu ar drafodaethau rhyngddynt yn fwy heriol. A rhaid i seneddau ddwyn eu llywodraethau eu hunain i gyfrif, felly gallai craffu ar waith rhynglywodraethol fod yn rhywbeth a gaiff ei anghofio.

Un ffordd o wella’r broses o graffu ar waith rhynglywodraethol fyddai cynyddu cydweithredu rhyngseneddol. Sefydlwyd y Fforwm Rhyngseneddol ar Brexit yn 2017 i ddod â chynrychiolwyr pwyllgorau o ddeddfwrfeydd y DU ynghyd. Yn ogystal ag argymell diwygio cysylltiadau rhynglywodraethol, roedd yn galw am well goruchwyliaeth seneddol. Cyfarfu'r Fforwm ddiwethaf ym mis Medi 2019.

Cefnogodd Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol y Bumed Senedd fwy o waith rhyngseneddol yn ei adroddiad gwaddol, gan ddweud bod hyn yn cynnig o leiaf y gobaith o gael canlyniadau craffu achlysurol sy’n fwy na chyfanswm eu rhannau unigol. Sut bynnag mae'n dewis ei wneud, bydd angen i'r Chweched Senedd nid yn unig ddwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif am sut mae'n gweithio ledled y DU ond cyfleu a datblygu ei rôl ei hun yng nghyfansoddiad y DU.

Erthygl gan Lucy Valsamidis a Nia Moss, Ymchwil y Senedd, Senedd Cymru