Colli Golwg: Pam mae angen sylw brys ar ofal llygaid yng Nghymru

Testun Amgen: Delwedd o lygad person.

More than 80,000 patients in Wales who face the greatest risk of permanent sight loss are waiting too long for sight saving treatments – enough to fill the Principality Stadium 

RNIB Cymru

Mae Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol y Senedd yn rhybuddio bod angen gweithredu ar unwaith i fynd i'r afael ag oedi mewn gwasanaethau offthalmoleg ac atal achosion o golli golwg y gellir eu hosgoi. Mae ei adroddiad ymchwil yn galw am gymryd camau o fewn misoedd, nid blynyddoedd, gan gyfeirio at y Strategaeth Glinigol Genedlaethol (wedi'i gomisiynu gan Lywodraeth Cymru a'i ddarparu gan GIG Cymru) fel patrwm clir ar gyfer newid.

Er bod diwygiadau diweddar mewn gofal sylfaenol a buddsoddiad mewn llawdriniaeth cataractau wedi sicrhau sawl mantais, daw’r Pwyllgor i'r casgliad na all y mesurau hyn wneud iawn am wendidau systemig mewn gofal mewn ysbytai. Mae'r erthygl hon yn archwilio pam mae gofal eilaidd yn parhau i fod dan bwysau difrifol a pham mae buddsoddiad parhaus yn hanfodol i ddiogelu golwg ac ansawdd bywyd.

Offthalmoleg: arbenigedd prysuraf GIG Cymru ar gyfer cleifion allanol

Erbyn diwedd mis Mawrth 2025, roedd tua 80,700 o gleifion a aseswyd fel Ffactor Risg Iechyd R1—y categori risg uchaf ar gyfer niwed na ellir ei wrthdroi—yn aros y tu hwnt i amserlenni diogel am driniaeth glinigol. Mae hyn yn cynrychioli 50.1% o'r holl lwybrau R1. Ar hyn o bryd nid oes unrhyw fwrdd iechyd yn bodloni’r safon genedlaethol o weld 95% o fewn yr amserlenni targed.

Offthalmoleg sy’n gyfrifol am un o bob wyth claf sydd ar restr aros GIG Cymru, ac mae 1 o bob 20 o drigolion Cymru yn aros am apwyntiad offthalmoleg ar hyn o bryd. Rhagwelir y bydd cynnydd o 40% yn y galw dros yr 20 mlynedd nesaf, a hynnyn yn sgil poblogaeth sy'n heneiddio a chyflyrau cronig fel diabetes a glawcoma.

Diwygio gofal sylfaenol: cynnydd

Mae diwygiadau i ofal sylfaenol optometreg, fel y contract Gwasanaethau Offthalmig Cyffredinol Cymru (WGOS), wedi galluogi optometryddion i reoli cleifion risg isel ac achosion brys yn y gymuned. 

Ym mis Hydref, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru gynnydd ychwanegol o £3 miliwn ar gyfer gwasanaethau optometreg fel rhan o gontract 2025-26, yn dilyn cynnydd o £3.9 miliwn yn gynharach yn y flwyddyn. Nod y buddsoddiadau hyn yw lleihau’r pwysau ar ysbytai trwy symud miloedd o apwyntiadau i leoliadau yn y gymuned.

Mae’r cynnydd yn amlwg: mae tua 3,000 o apwyntiadau y mis eisoes wedi symud o ysbytai i wasanaeth optometreg yn y gymuned, gyda tharged o 30,000 o apwyntiadau ychwanegol. Mae pecyn ariannu ar wahân a gyhoeddwyd ym mis Mehefin yn gobeithio darparu 20,000 o lawdriniaethau cataract ychwanegol, gan dargedu'r arosiadau hwyaf a lleihau’r ddibyniaeth ar drefnu drwy gontractau allanol. Fodd bynnag, mae oedi parhaus mewn gofal mewn ysbytai yn bwrw cysgod dros y manteision hyn.

Yr effaith ddynol

Mae’n bwysig nodi bod yr ystadegau hyn yn seiliedig ar bobl go iawn sy'n byw mewn ofn ac ansicrwydd. Mae cleifion wedi disgrifio’r effaith emosiynol o oedi wrth aros am driniaeth a'i ganlyniadau ymarferol;   

Dywedodd Sara Crowley fod oedi wrth aros am driniaeth wedi effeithio ar ei hannibyniaeth a'i chyflogaeth, gan arwain at ansicrwydd ariannol ac iselder.

Rhannodd RNIB Cymru hanesion am neiniau a theidiau yn colli eu golwg cyn cael cyfle i weld eu hwyrion newydd, gan amlygu’r niwed a achosir gan oedi gellid bod wedi’i atal.

Mae Edward Kenna, sy'n byw gyda dirywiad macwlaidd, yn disgrifio teimlo ei fod wedi’i gondemnio i golli ei olwg.

Mae RNIB Cymru hefyd wedi tynnu sylw at y ffaith bod digwyddiadau niweidiol yn cael eu tan-adrodd yn sylweddol gan guddio gwir faint y broblem, a bod y tan-adrodd sylweddol am y niwed sy'n digwydd i gleifion yn brawf nad yw’r system yn gweithio. Rhwng mis Mehefin 2021 a mis Medi 2023, dim ond 45 o ddigwyddiadau niweidiol a gofnodwyd, er gwaethaf degau o filoedd o gleifion yn aros y tu hwnt i amserlenni diogel.

Clywodd y Pwyllgor  fod methiannau cyfathrebu a diffyg cefnogaeth emosiynol, gan Swyddogion Cyswllt Gofal Llygad er enghraifft, yn gwaethygu'r trallod.

Heriau systemig

Mae’r Pwyllgor wedi nodi nifer o broblemau systemig, yn seiliedig ar dystiolaeth gan randdeiliaid:

• Prinder gweithlu: Dim ond 1.97 o offthalmolegwyr ymgynghorol sydd gan Gymru i bob 100,000 o’r boblogaeth (data Coleg Brenhinol yr Offthalmolegwyr), sy’n sylweddol is na’r argymhelliad, sef 3 i bob 100,000. Mae heriau recriwtio a chadw yn parhau, yn enwedig yn y gorllewin, gan arwain at ddibyniaeth ar weithwyr locwm a sefyllfa fregus wrth gyflenwi gwasanaethau (Coleg Brenhinol yr Offthalmolegwyr).
• Diffygion ystadau ac offer: Dywedodd yr Offthalmolegydd Ymgynghorol a’r arweinydd clinigol cenedlaethol ar gyfer offthalmoleg, Rhianon Reynolds fod cyfleusterau ysbytai yn hen ac yn anniogel. Disgrifiodd doeau sy'n gollwng, mannau cyfyng, a tharfu ar lawdriniaeth ac amseroedd aros hwy yn sgil offer wedi torri.
• Oediadau digidol: Er gwaethaf buddsoddi £8.5 miliwn yn y system cofnod electronig am gleifion (EPR) OpenEyes, araf fu cyflwyno’r system (Iechyd a Gofal Digidol Cymru). Bron i bum mlynedd ar ôl ei lansio, mae’r rhan fwyaf o fyrddau iechyd yn dal i fod heb EPR gweithredol neu heb system atgyfeirio electronig; mae hyn yn cyfyngu ar integreiddio rhwng gofal sylfaenol ac eilaidd (Byrddau Iechyd).
• Llywodraethu tameidiog: Dywedodd Rhianon Reynolds fod y cynnydd a wnaed o ran y Strategaeth Glinigol Genedlaethol wedi’i rwystro gan atebolrwydd aneglur, a diffyg goruchwyliaeth bwrpasol. Mynegodd RNIB Cymru a Chyngor Cymru i’r Deillion rwystredigaeth ynghylch absenoldeb cerrig milltir, dyddiadau cau, a diffyg buddsoddiad sylweddol i weithredu diwygiadau.

Argymhellion y Pwyllgor

Gwnaeth y Pwyllgor 16 o argymhellion, gan gynnwys:

• Sefydlu bwrdd goruchwylio traws-sector ar gyfer offthalmoleg cyn etholiad Senedd Cymru yn 2026.
• Ymrwymo i raglen fuddsoddi aml-flwyddyn, sydd wedi'i neilltuo ar gyfer gofal eilaidd, sy'n cyfateb i'r £30m mewn cyllid cylchol a ddarperir i ofal sylfaenol.
• Hwyluso cyflwyno EPR OpenEyes a system atgyfeirio electronig yn llawn erbyn mis Mawrth 2026.
• Mandadu gweithio rhanbarthol a datblygu tair canolfan ragoriaeth ranbarthol.
• Blaenoriaethu uwchraddio ystadau ac amnewid offer.
• Cynyddu lleoedd hyfforddi arbenigol offthalmoleg a chyhoeddi cynllun gweithlu strategol erbyn mis Chwefror 2026.

Mae gan Lywodraeth Cymru chwe wythnos i ymateb i argymhellion y Pwyllgor cyn y caiff yr adroddiad ei drafod yn y Cyfarfod Llawn.

Erthygl gan Sarah Hatherley, Ymchwil y Senedd, Senedd Cymru