Cenedl yn cydweithio: beth yw Cyd-bwyllgorau Corfforedig a beth fyddant yn ei wneud?

Wrth i bethau dawelu yn sgil yr etholiadau llywodraeth leol a gynhaliwyd ym mis Mai, bydd y rhai sy’n arwain ein 22 awdurdod lleol yn troi eu sylw at eu mewnflychau. Mae awdurdodau lleol yn wynebu heriau digynsail, gan gynnwys ceisio adfer gwasanaethau lleol ar ôl y pandemig, a rheoli pwysau ar y gweithlu yn ystod yr argyfwng costau byw.

Cafwyd setliad ariannu gwell i lywodraeth leol ar gyfer 2022 -23, gan gynnwys cyllid dros dro hyd at 2024-25, sy’n rhoi rhywfaint o sicrwydd i awdurdodau o ran cynllunio ar gyfer y tymor hwy. Mae dyletswyddau a phwerau newydd yn rhoi momentwm ychwanegol i’r awdurdodau yng nghyd-destun mynd i'r afael â materion ar lefel leol a rhanbarthol. Gallai’r modd y mae cynghorau a’u harweinwyr yn defnyddio’r pwerau hyn ddylanwadu ar feysydd polisi allweddol am flynyddoedd i ddod.

Dyletswyddau newydd i annog mwy o gydweithio

Gwnaeth Senedd Cymru basio Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 ym mis Tachwedd 2021. Mae Llywodraeth Cymru yn rhagweld y bydd y Ddeddf “yn darparu ffyrdd newydd i lywodraeth leol gefnogi a gwasanaethu eu cymunedau” ac i “adfywio democratiaeth leol yng Nghymru.”

Mae’r Ddeddf yn sefydlu fframwaith i gefnogi ac annog mwy o gydweithio rhwng awdurdodau lleol. Mae Llywodraeth Cymru yn rhagweld y bydd y fframwaith yn “cefnogi ac yn annog gweithio a chydweithio’n rhanbarthol drwy ddull mwy cydlynus, cyson a syml a reolir yn ddemocrataidd.” Bydd hyn yn cael ei gyflawni, yn bennaf, gan Gyd-bwyllgorau Corfforedig newydd.

Beth yw Cyd-bwyllgorau Corfforedig?

Mae Cyd-bwyllgorau Corfforedig yn gyrff corfforaethol rhanbarthol sydd â phwerau a dyletswyddau sy’n weddol debyg i bwerau a dyletswyddau awdurdodau lleol. Mae ganddynt strwythurau llywodraethu a gweinyddol tebyg hefyd, ond mae ganddynt lefel o ddisgresiwn o ran eu trefniadau cyfansoddiadol a gweithredol.

Mae Cyd-bwyllgorau Corfforedig yn gallu cyflogi staff yn uniongyrchol, dal asedau, a rheoli cyllid yn yr un modd ag y byddai awdurdod lleol yn ei wneud. Yn ôl y gyfraith, mae gofyn iddynt benodi Prif Weithredwr, Swyddog Cyllid a Swyddog Monitro.

Mae’r Cyd-bwyllgorau Corfforedig yn cynnwys yr awdurdodau lleol a enwir yn y Rheoliadau sy’n eu sefydlu, ac mae eu haelodau yn cynnwys arweinwyr gweithredol yr awdurdodau lleol sydd o fewn y rhanbarth dan sylw (hynny yw, arweinwyr etholedig y cynghorau). Mae awdurdodau’r parciau cenedlaethol hefyd wedi'u cynnwys mewn achosion lle mae awdurdod o’r fath yn gorwedd o fewn ardal Cyd-bwyllgor Corfforedig, naill ai yn gyfan gwbl neu'n rhannol.

Mae dwy ffordd o sefydlu Cydbwyllgor Corfforedig:

• gall dau awdurdod lleol neu fwy wneud cais i sefydlu Cyd-bwyllgor Corfforedig;
• gall Gweinidogion Cymru roi’r broses hon ar waith.

Ym mis Chwefror 2021, gosododd Gweinidogion Cymru reoliadau a oedd yn sefydlu pedwar Cyd-bwyllgor Corfforedig sydd, gyda’i gilydd, yn cwmpasu Cymru yn ei chyfanrwydd:

Beth all y Cyd-bwyllgorau Corfforedig ei wneud?

Mae’r pedwar Cyd-bwyllgor Corfforedig yn gyfrifol am waith cynllunio datblygu strategol, gwaith cynllunio trafnidiaeth rhanbarthol a hyrwyddo llesiant economaidd eu hardaloedd. Gallai Gweinidogion Cymru bennu swyddogaethau ar gyfer y Cyd-bwyllgorau Corfforedig sy’n ymwneud â gwella addysg, ond nid yw hyn wedi'i nodi ar hyn o bryd yn y Rheoliadau.

Cynlluniau Datblygu Strategol

Mae cyfraith cynllunio Cymru yn sefydlu fframwaith fel y gall awdurdodau cynllunio lleol gyflwyno cynlluniau datblygu strategol. Y nod yw ymdrin yn fwy effeithiol â materion trawsffiniol rhanbarthol fel tai a thrafnidiaeth, a darparu dull strategol o gynllunio ar raddfa fwy na’r hyn a welir mewn cynlluniau datblygu lleol unigol.

Mae'r Cyd-bwyllgorau Corfforedig yn gyfrifol am baratoi'r cynlluniau datblygu strategol. Bydd awdurdodau cynllunio lleol yn parhau i baratoi cynlluniau datblygu lleol, ond bydd y cynlluniau hynny yn fwy penodol eu natur.

Swyddogaethau Trafnidiaeth

Mae’r Cyd-bwyllgorau Corfforedig hefyd yn gyfrifol am ddatblygu cynlluniau trafnidiaeth rhanbarthol. Bydd y cynlluniau hyn yn disodli cynlluniau trafnidiaeth lleol a baratowyd yn flaenorol gan awdurdodau unigol.

Gwnaeth Deddf Trafnidiaeth (Cymru) 2006 alluogi’r broses o sefydlu Cyd-awdurdodau Trafnidiaeth. Byddai gan y Cyd-awdurdodau Trafnidiaeth arfaethedig eu trefniadau llywodraethu a'u cyfansoddiad eu hunain. Yn ogystal, byddai ganddynt bwerau i ddatblygu strategaethau trafnidiaeth rhanbarthol o fewn cyd-destun cenedlaethol ehangach. Diddymodd Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 y darpariaethau penodol yn Neddf 2006 ar gyfer sefydlu Cyd-awdurdodau Trafnidiaeth, gan ddarparu bod y swyddogaethau hyn yn cael eu hymgorffori yn y Cyd-bwyllgorau Corfforedig newydd.

Y swyddogaeth llesiant economaidd

Mae gan y Cyd-bwyllgorau Corfforedig bŵer i hyrwyddo a gwella llesiant economaidd eu hardaloedd. Gellir arfer y pŵer er budd ardal gyfan y Cyd-bwyllgor Corfforedig dan sylw, neu ran ohoni, neu er budd yr holl bobl, neu unrhyw berson, sy’n preswylio yn yr ardal honno. Rhagwelir y bydd bargeinion twf dinesig neu ranbarthol yn cael eu hymgorffori yng ngwaith y Cyd-bwyllgorau Corfforedig, er bod rhai agweddau ar y sefyllfa hon i’w datrys o hyd.

Mae dull y fargen ddinesig a thwf yn seiliedig ar bob rhanbarth yn nodi ac yn mabwysiadu cynllun hirdymor strategol ar gyfer datblygiad economaidd y rhanbarth. Mae pob bargen yn seiliedig ar raglen 15 neu 20 mlynedd o fuddsoddiad cyfalaf wedi’i chynllunio gan y rhanbarth ac wedi’i chefnogi gan awdurdodau lleol, Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU, a chyllid arall gan y sector cyhoeddus a'r sector preifat.

Pryd y bydd eu gwaith yn dechrau?

Daeth y Rheoliadau sy’n sefydlu’r Cyd-bwyllgorau Corfforedig i rym ym mis Ebrill 2021. Roedd yn ofynnol i bob Cyd-bwyllgor gytuno ar gyllideb ar gyfer 2022-23, a chymeradwyo ardoll ar bob awdurdod cyfansoddol erbyn 31 Ionawr 2022. Y cyllidebau y cytunir arnynt ar gyfer y flwyddyn i ddod yw'r lleiafswm sydd ei angen ar gyfer cyflawni swyddogaethau cynllunio strategol, ym marn y Cyd-bwyllgorau Corfforedig. Mae cyllidebau yn debygol o gynyddu yn y dyfodol. Rhennir cyllidebau’r Cyd-bwyllgorau Corfforedig yn ddwy gronfa:

• Cyllideb Cynllunio Strategol ar gyfer gwaith ar gynlluniau datblygu strategol;
• Cronfa Gyffredinol ar gyfer swyddogaethau trafnidiaeth a llesiant economaidd.

Mae tri o’r pedwar Cyd-bwyllgor Corfforedig wedi cytuno i ddefnyddio methodoleg sy’n seiliedig ar boblogaeth i ddyrannu’r ardoll ar draws pob un o’r awdurdodau cyfansoddol. Cytunodd Cyd-bwyllgor Corfforedig y Canolbarth, sy’n cynnwys Powys a Cheredigion yn unig, i rannu’r ardoll yn gyfartal rhwng y ddau gyngor yn 2022-23.

Bydd pob Cyd-bwyllgor Corfforedig yn cytuno ar y swm y bydd disgwyl i’r tri awdurdod parc cenedlaethol yn ardal y Cyd-bwyllgor ei gyfrannu. Yn gyffredinol, dim ond i'r Gyllideb Cynllunio Datblygu Strategol y bydd yr ardoll yn berthnasol.

Ni fydd y Cyd-bwyllgorau Corfforedig yn dechrau arfer eu swyddogaethau craidd tan 30 Mehefin 2022 – dyddiad y cytunwyd arno gan y Cyd-bwyllgorau eu hunain.

Yn wreiddiol, roedd Cyd-bwyllgor Corfforedig De-ddwyrain Cymru am integreiddio Bargen Ddinesig Prifddinas-Ranbarth Caerdydd cyn gynted â phosibl. Fodd bynnag, roedd materion technegol yn ymwneud â gallu'r Cyd-bwyllgorau Corfforedig i adennill treth ar werth, materion yn ymwneud â chael mynediad at fenthyca drwy'r Bwrdd Benthyciadau Gwaith Cyhoeddus, a materion yn ymwneud â threth gorfforaeth, yn golygu y bu’n rhaid iddo newid ei ddyddiad dechrau a’i gysoni â dyddiadau’r Cyd-bwyllgorau eraill.

Beth allwn ni ei ddisgwyl yn y dyfodol?

Mae’n rhy gynnar i wybod a fydd creu strwythurau rhanbarthol newydd yn arwain at ganlyniadau gwell i bobl yn yr ardaloedd hynny. Roedd cryn dipyn o’r gwaith y bydd y Cyd-bwyllgorau Corfforedig yn ei wneud eisoes yn digwydd, i ryw raddau, ar lefel ranbarthol. Amser a ddengys a fydd ategu’r gwaith hwn â deddfwriaeth yn arwain at fecanwaith mwy cydlynol a chyson ar gyfer cydweithio ledled Cymru.

Erthygl gan Osian Bowyer, Ymchwil y Senedd, Senedd Cymru